ادبیات دروس خوزه لجمع ثلاثة أنواع‏: جمع‏ المذکر السالم و جمع المؤنث السالم و جمع التکسیر- أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث، الْمَراضِعَ‏ جمع مرضع على جمع‏ التکسیر، (قصص12)

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

دروس حوزوی ادبیات

0. الجمع ثلاثة أنواع‏: جمع‏ المذکر السالم و جمع المؤنث السالم و جمع التکسیر- أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث،
1. الْمَراضِعَ‏ جمع مرضع على جمع‏ التکسیر، (قصص12)
2. جمع‏ المذکّر السالم‏.قوله تعالى: اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ (السموات) فنصبها، و إن کان النصب فیها کالخفض، لأن الکسرة فی جمع المؤنث السالم کالیاء فی جمع‏ المذکّر السالم‏. (آیه2 سوره إبراهیم)‏
3. جمع‏ المذکر السالم ..الْأَوْلَیانِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّه‏ «الأوّلین» جمع «أوّل» جمع‏ المذکر السالم [سورة المائدة (5): الآیات 107 الى 108]
4. جمع‏ المذکر السالم : قوله تعالى: قولهم: عضیهة و عضیهات و عضیّة و عضوات، فحذفت اللام و جمعت جمع‏ المذکر السالم‏ فی ظاهر قول النحاة ^.. الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ‏ ⁽91/ الحجر: 15.⁾«الذین» جار مجرى جمع‏ المذکر السالم‏،
5. جمع‏ المذکر السالم (الْعالَمِینَ) جمع عالم بفتح اللام و جمع جمع‏ المذکر السالم‏
6. جمع‏ المذکر السالم سِنِینَ‏: جمع سنة، و أصل سنة: سنهة أو سنوه، فلما حذفت اللام، جمع جمع التصحیح، أی جمع‏ المذکر السالم‏، عوضا عما دخلها من الحذف.
7. جمع‏ المذکر السالم : قوله: «رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ» بما یختص بأولی العقل- ضمیر الجمع المذکر و جمع‏ المذکر السالم‏- للدلالة على أن سجدتهم کانت عن علم و إرادة کما یسجد واحد من العقلاء لآخر.
8. «جمالات» قرائت ابن کثیر و نافع و ابو بکر از قول عاصم و ابو عمرو و ابن عامر است.
9. و جمع «جمال» با «الف و تاء» بر وجه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ است، چنان که در قول عرب «جمائل» بر وجه مکسر، جمع بسته شده است.
10. جمع‏ مونث سالم : و قرأ الباقون برفع: آدَمَ‏ على الفاعلیة و نصب: کَلِماتٍ‏ بکسر التاء على المفعولیة لأنه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏.
11. جمع‏ مونث سالم : و جمع «جمال» با «الف و تاء» بر وجه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ است، چنان که در قول عرب «جمائل» بر وجه مکسر، جمع بسته شده است.
12. تنوین مقابله؛ که به جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ متصل مى‏شود، مانند: (مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ)
13. جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ که براى انسان باشد، غالبا ضمیر جز به صیغه جمع بر آن بر برنمى‏گردد، چه براى قلّه باشد و چه براى کثرت، مانند: (وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ)، (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ) و مفرد نیز در فرموده خداى تعالى: (أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ) آمده است.
14. جمع‏ مونث سالم : : إخوان و فی لغة یستعمل منقوصا فیقال: أخان و جمعه أخوة و إخوان بکسر الهمزة فیهما و ضمها لغة، و قیل: جمعه بالواو و النون و على آخاء وزان آباء أقل، و الأنثى أخت و جمعها أخوات و هو جمع‏ مؤنث‏ سالم‏
15. جمع‏ مونث سالم : أخوان، و فی لغة یستعمل منقوصا فیقال: أخان و جمعه إخوة و إخوان بکسر الهمزة فیهما، و ضمها لغة، و قیل: جمعه بالواو و النون، و على آخاء وزن آباء أقل: و الأنثى أخت، و جمعها أخوات، و هو جمع‏ مؤنث‏ سالم‏.
16. (الصَّالِحاتِ) مفعول به منصوب و علامة نصبه الکسرة نیابة عن الفتحة لأنه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏
17. (کَلِماتٍ) مفعول به و نصب بالکسرة لأنه جمع مؤنث سالم‏
18. لأنّ‏ جَنَّاتٍ‏ اسمها مؤخّر منصوب بالکسرة؛ لأنّه جمع‏ مؤنّث‏ سالم‏،
19. ممیّز ما ذکر أی: ممیز الثلاثة إلى العشرة مجرور و جمع‏ قلّة غالبا و جرّه باضافة العدد إلیه نحو ثلاثة رجال بجرّ رجال.
20. جمع‏ قلة  : المرائى جمع‏ قلة للمراء و جمع الکثرة المرایا. قال فی الصحاح: المراة بکسر المیم التى ینظر فیها و ثلاث مراء و الکثیر مرایا «منه»
21. «دلاء» جمع‏ قلّة و حملها على أکثر ما یدلّ علیه جمع القلّة و هو العشر، کما عن الشیخ- ففیه عدم کون هذا الوزن من أوزان جمع القلّة التی ذکروها، کما قال ابن مالک فی ألفیّته:
22. جمع‏ قلّة : أقول: قیل فی کتب اللغة: إنّ الجمع المکسّر نوعان: جمع‏ قلّة و جمع کثرة.
23. جمع‏ قلّة : قال السعد التفتازانیّ: جمع‏ قلّة من الثلاثة إلى العشرة، و جمع الکثرة من الثلاثة إلى ما لا نهایة له، فیکون الفرق بین جمع القلّة و الکثرة من حیث الانتهاء.
24. أفعال جمع‏ قلّة، فحکمه حکم الواحد، قال تعالى: نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ‏ [النخل/ 66]، و الضمیر للأنعام. و قال سیبویه: أفعال واحد لا جمع.
25. جمع‏ کثرة، و حمله على أقلّ ما یدلّ علیه جمع الکثرة و هو العشر.
26. و إن کان الفقراء جمع‏ کثرة، لکنّ الأقلّ فیه أیضا ثلاثة.
27. العلامة جمع‏ کثرة، و العلامات کلّها أربع. و جمع الکثرة أقلّه باتّفاق النّحاة أحد عشر؟
28. هو فی الحقیقة جمع‏ کثرة لا یطلق حقیقة إلا على ما فوق العشرة
29. جمع مذکر غایب : وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا (حجرات/ 9). (که فعل آن جمع مذکر غائب‏ آمده،
30. یکى از عواملى که اسم‏ غیر منصرف‏ مثل «ظعائن» را منصرف مى‏کند، ضرورت شعرى مى‏باشد،
31. اسم‏ ممدود اگر همزه‏اش اصلىّ است برحال خود باقى است، مانند" قرّاء، وضّاء" میگوئى:" قرّاءان، وضّاءان و قرّائین، وضّائین"
32. اسم‏ مقصور" سه قسم الف "قسم اول" مانند" هدى، رضا، مصطفى، مستشفى، موسى، عیسى، یحیى، مسلقى، و اوزان این قسم بسیار است."
33. اسم‏ مقصور" قسم دوم" مانند" حبلى: زن آبسیتن، بهمى: گیاهى است، رجعى: بازگشتن" و" عطشى: زن تشنه، دعوى: ادّعاءکردن" و" ذکرى: یادکردن، ظربى: جانورهائى مانند گربه که گنده بو هستند، حجلى: کبکها، دفلى: درخت خرزهره" و" بردى: جوئى است در شام، مرطى: نوعى از راه رفتن، حیدى:انسانى یا حیوانى که از شادى جستن کند، جمزى: بزمین رفتن" و" اربى: سختى و بلاء" و" حبارى: مرغابى" و" سمّهى: نادرست" و" سبطرى: نوعى از راه رفتن" و" حثّیثى: بسیار برانگیختن" و" کفرّى: شکوفه خرما یا غلاف آن" و" خلّیطى: درهم شدن" و" شقّارى: گیاهى است سرخ‏رنگ و لاله را هم  گفت ه‏اند" و غیر اینها اوزان غریبة و نادرةاى هست که در کتابهاى لغت مذکور میباشد.
34. اسم‏ مقصور" قسم سوم" مانند" ارطى: درختى است که بارش مانند عنّاب است،
35. قامت الرّجال و قام الرّجال، و قالت الأعراب و قال الأعراب فتذکّر و تؤنّث؟ فالجواب فى ذلک أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث، إذ کان یقصد به قصد الجماعة،
36. جمع‏ التّکسیر : و قوله تعالى: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ‏ [48]. ّ جمع‏ التّکسیر یوافق الواحد
37. و قوله تعالى: إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا [67]. قرأ ابن عامر وحده: ساداتنا بالألف و کسر التاء، کأنه جعله جمع الجمع؛ لأن سادة جمع سیّد، و سادات جمع الجمع، فسادة جمع التکسیر یجرى آخره، بوجوه الإعراب،
38. جمع‏ التّکسیر : «أذن» من أذن قیاس مطرد نحو طنب و طنب، و عنق و عنق و ظفر و ظفر لأن ذلک تخفیف و تثقیل لا تفاقهما فی الوزن و فی جمع‏ التکسیر تقول: آذان و أطناب و أعناق و أظفار، قوله تعالى: [سورة التوبة (9): آیة 61]
39. جمع‏ التّکسیر : فلتأنیث الظلال، لأنه جمع ظل، فکل جمع مخالف الآدمیین، فهو مؤنث تقول: هذه الاقطار و هذه المساجد. و من ذکَّر، فلأن الظلال و إن کان جمعاً، فهو على لفظ الواحد مثل (جدار)، لان جمع‏ التکسیر یوافق الواحد. [سورة النحل (16): الآیه 48 َ وَ لَمْ یَرَوْا إِلى‏ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‏ءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ
40. جمع مکسر در قرآن : وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَیاطِینِهِم‏ «شیاطینهم» و هو جمع‏ مکسر [سورة البقرة (2): آیة 14]

فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ‏ قوانت حوافظ. قال أبو جعفر: و هذا جمع‏ مکسّر مخصوص به المؤنث‏ [سورة النساء (4): آیة 34] و من قال خشّعا جمع لأنه جمع‏ مکسّر فقد خالف الفعل، [سورة القمر (54): الآیات 7 الى 8] وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ‏ [210] : الشیاطون بالواو و هو غلط لأنه جمع‏ مکسر .. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

ادبیات :فعل های ثلاثی مجرد فقط بر یکی از این سه وزن آمده: فَعَلَ, فَعِلَ , فَعُلَ... فتحه ع , کسره ع , ضمه ع الفعل ..فَعَلَ مانند: ضَرَبَ, جَلَسَ, مَنَعَ, قَتَلَ,ذهَبَ,قَرَاَ,بَدَاَ,فَتَحَ ..

0. بسم الله الرحمن الرحیم
1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم  
2. فعل ثلاثی مجرد در قرآن 
3. فعل های ثلاثی مجرد فقط بر یکی از این سه وزن آمده: فَعَلَ, فَعِلَ , فَعُلَ... فتحه ع , کسره ع , ضمه ع الفعل ..فَعَلَ مانند: ضَرَبَ, جَلَسَ, مَنَعَ, قَتَلَ,ذهَبَ,قَرَاَ,بَدَاَ,فَتَحَ ..فَعِلَ مانند: حَسِبَ,  ضَحِکَ, سَمِعَ, شَرِبَ, فَهِمَ, عَمِلَ ..فَعُلَ مانند:شَرُفَ, صَغُرَ, حَرُمَ, قَرُبَ, کَبُرَ, بَعُدَ, عَظُمَ
4. فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى‏- 72- هو من عمى القلب، فهو ثلاثی من: عمی یعمى، فلذلک أتى بغیر فعل‏ ثلاثی‏،
5. فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ، بر فعل لازم من شمت یشمت از فعل‏ ثلاثى‏، و رفع «اعداء»، یعنى چنان مساز که دشمنان به من شماتت کنند.
6. تَعُولُوا فعل‏ ثلاثی‏ یستعمل فی المیل الذی ترجع إلیه معانی «ع و ل» کلها، و الفعل فی کثرة العیال رباعی‏..
7. قوله تعالى: «وَ لا یَحْزُنْکَ» (176). قرئ بفتح الیاء و ضمها، فمن قرأ بالفتح جعله من حزنه و هو فعل‏ ثلاثى‏،
8. (أجراها اللّه مجرى و أرساها اللّه مرسى). و من فتحها أجراه على جرت مجرى و رست مرسى. فالضمّ مصدر فعل رباعىّ، و الفتح مصدر فعل‏ ثلاثىّ‏.
9. یقرأ (یصدر) بفتح الیاء و ضمها. فمن قرأ بالفتح کان لأنه مضارع فعل‏ ثلاثى‏، و من قرأ بالضم فلأنه مضارع فعل رباعى و کان المفعول محذوفا، و تقدیره: حتى یصدر الرعاء إبلهم و مواشیهم.
10. انْشَرَه فعل ثلاثى مجرد و مزید فیه آن یعنى نشور و انشار در آن بیک معنى- أَنْشَرَ اللّهُ المیتَ‏ فَنُشِرَ- در آیه گفت:

ثمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ‏- العبس/ 22

11. (وَ- نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ- هامانَ وَ- جُنُودَهُما) أی و- نرید أن نرى فرعون و قرا الأعمش و- یحیى و- حمزة و- الکسائی و- خلف" و- یرى" بالیاء على أنه فعل‏ ثلاثی‏ من رأى‏
12. فعل القسوة مما یخرج منه أفعل التفضیل، و فعل التعجب أن قسا یجوز أن یبنى منه أفعل التفضیل، و فعل التعجب بجواز اجتماع الشرائط المجوزة لبناء ذلک، و هی کونه من فعل‏ ثلاثی‏ مجرد متصرف تام قابل للزیادة، و النقص مثبت. و فی کونه من أفعل، أو من کون، أو من مبنی للمفعول خلاف‏
13. قوله تعالى: قالُوا سُبْحانَکَ .. «سبحان» اسم مصدر و هو التسبیح، و قیل: بل هو مصدر لأنه سمع له فعل‏ ثلاثی‏، و هو من الأسماء اللازمة للإضافة
14. مثله الفتوى و الفتیا و الثنوى و الثنیا، قال: و طی تبدل الکسرة فتحة فتقلب الیاء ألفا، و کذلک کل فعل‏ ثلاثی‏ مثل‏ بَقِیَ‏ و نسی و فتی ... انتهى و بَقِیَ‏ من الدین کذا" فضل و تأخر و تَبَقَّى‏ مثله. و الاسم: الْبَقِیَّةُ.
15. وزن های ثلاثی مزید ده تا: اَفعَلَ  فَعَّلَ  فاعَلَ(هر کدام یک حرف زائد دارند) تَفَعَّلَ  تَفاعَلَ  اِفتَعَلَ  اِنفَعَلَ اِفعَلَّ (هر کدام دو حرف زائد دارند) اِستَفعَلَ اِفعَوعَلَ (هر کدام سه حرف زائد دارند)  
16. فعل‏ ثلاثى‏ مزید سلّط = فَعَّلَ به معناى مستولى گردانیدن نیز در سوره 4 آیه 90 لَوْ شاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُم‏ و سوره 59 آیه 6 َ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَه‏ آمده است.
17.  أخْذ به صورت فعل ثلاثى مجرّد و هشت بار به صورت فعل‏ ثلاثى‏ مزید از باب مفاعله (مؤاخذه) به معناى مجازات در برابر ناسپاسى یا عتاب، بازخواست، و شانزده بار به صورت فعل‏ ثلاثى‏ مزید از باب افتعال (اتّخاذ) آمده
18. ترب فعل ثلاثیّ مجرّد على وزن «فعل»، و أترب فعل‏ ثلاثیّ‏ مزید على وزن «أفعل» و«أترب» «ترب و أترب»
19. «تلقّى» فعل‏ ثلاثى‏ مزید ماضى و مفرد مذکّر غایب است‏
20. قوله‏ «وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا» و  «أَحْرَصَ النَّاسِ»  فی باب‏ أفعل‏ ؛ الیاقوت أفضل الحجارة
21. «اسلمنا» این از باب‏ افعل‏ است بمعنى الدّخول، یقال: اسلم الرجل اذا دخل فى السّلم،
22. «وصیت» «یورث» (بفتح راء و کسر راء) و «یورث» (بفتح را و تشدید آن) از ماده «ورث» هستند اولى از باب افعال و دومى از باب‏ تفعیل‏ است و هر دو از افعالى هستند که احتیاج بدو مفعول دارند و هر گاه بصیغه معلوم قرائت شوند یکى از مفعولهاى آنها محذوف است یعنى «یورث وارثه ماله» (بارث مى‏دهد مال خود را بوارث خود) نه تنها حذف یک مفعول جایز است بلکه گاهى هر دو مفعول هم حذف مى‏شود مثل: فعل «تحسب» هر دو مفعولش حذف شده است‏
23. «تسوى» (بفتح تاء و تشدید سین) بنا بر این است که در اصل «تتسوى» بوده، یا تاء دوم در سین ادغام یا حذف شده است و اما قرائت «تسوى» (بضم تاء و فتح سین و تشدید واو) فعل مضارع از باب‏ تفعیل‏ است.
24. «نزل و انزل» بصیغه مجهول از باب تفعیل و افعال و دیگران «نزل و انزل» به صیغه معلوم از همان دو باب قرائت کرده‏اند.
25. «یراُّون» به تشدید همزه قرائت کرده است. و در این صورت از باب‏ تفعیل‏ و بمعناى «یبصّرون الناس» مى‏باشد. یعنى مردم را وادار مى‏کنند که آنها را ببینند و تماشا کنند این معنى از معناى «یراءون» از باب مفاعله (یعنى خود را در معرض دید مردم قرار مى‏دهند) مناسبتر است.)
26. مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُن‏ : قرائت‏ ؛ مکلبین: مشهور این کلمه را به تشدید و ابن مسعود و حسن بدون تشدید قرائت کرده‏اند.هر گاه طبق مشهور از باب تفعیل بدانیم یعنى کسانى که سگانى شکارى دارند یا سگان را براى شکار، تعلیم مى‏دهند و اگر بنا بر غیر مشهور از باب افعال بدانیم یعنى کسانى که سگها را به شکار مى‏فرستند یا اینکه سگان شکارى بسیار دارند. باب‏ تفعیل‏ براى اینکه این نسبت دروغ را بسیار زیاد به آنان داده‏اند.
27. و لفظ «صابروا» از باب‏ مفاعله‏ براى اینست که بین طرفین و دو نفر است (یعنى شما صابر باشید در جنگ با ایشان چنان که ایشان در جنگ با شما صابرند)
28. فَلا یُنازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ: آنها باید با تو در امر قربانى نزاع نکنند. تو هم باید با آنها نزاع نکنى (معنى باب‏ مفاعله‏)
29. کتاب و مکاتبه، هر دو مصدر باب‏ مفاعله‏، به این معناست که انسان به برده‏اش بگوید: کاتبتک على کذا؛ براى تو بر ذمّه خودم قرار گذاشتم که از جانب من آزاد شوى،
30. المُرَاوَحَة فی العمل: یکبار این عمل مى‏کند و یکبار دیگرى (از باب‏ مفاعله‏ است یعنى کار طرفین).
31. قرائت «تسوى» (بضم تاء و فتح سین و تشدید واو) فعل مضارع از باب‏ تفعیل‏ است.
32. «مفرطون» بقول ابن عباس یعنى: «متروکون» و بقولى یعنى «مقدمون». همچنین «مُفرّطون» نیز بهمین معنى است. معناى متروک و مقدم، چندان فرقى ندارد، زیرا هر دو یعنى: در آتش رها شده‏اند. هر گاه به صیغه اسم فاعل خوانده شود، در مورد باب‏ تفعیل‏، یعنى: آنها در دنیا تفریط کردند
33. «فتفجر الانهار» (آیه بعد) فرق دارد، زیرا در آنجا منظور بجریان درآوردن رودهاى بسیار است، از همین جهت است که به اتفاق همه قراء، در اینجا باید از باب‏ تفعیل‏ باشد.
34. فعل «تسائلون» از باب‏ تفاعل‏ است. بنا بر قرائت کوفیان یکى از دو تاى آن حذف شده‏
35. «خِطاء» ممکن است مصدر باب مفاعله باشد، اگر چه چنین استعمالى در زبان عرب سراغ نداریم، لکن باب‏ تفاعل‏ آن استعمال شده است. مثل: «تخاطأت النبل أحشاءه» و باب‏ تفاعل‏ بباب مفاعله دلالت دارد،
36. ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ‏ و آن از باب‏ تفاعل‏ از غبن است و آن شر و بدى را گرفته و خیر را ترک نموده یا بعکس خیر را گرفته و شر را ترک نموده پس مؤمن حظ خود را از دنیا ترک و از آخرت گرفته،
37. تَغَاطُش‏: خود را از چیزى به کورى زدن (باب‏ تفاعل‏- غالبا چنین معنایى دارد مثل تمارض- تشاکل- تجاهل)
38. اِستَفعَلَ یستقبل استقبال .. در سخن و باب‏ استقبال‏ آن استجراء بمعنى و کیل گرفتن است.
39. اِفعَوعَلَ : قرى‏ء یثنونی من باب‏ أفعوعل‏ من أثنونی یثنونی على المبالغة من ثنى فعلى هذا یجب رفع الصدور على الفاعلیة له إذ لو نصب الصدور لکان یجب أن یقال یثنون على صیغة الجمع لإسناده إلى ضمیر الجماعة و کذا على قراءة یثنوی.
40. در قرآن لفظى از باب‏ «افعوعل‏» نیست مگر در قرائت ابن عباس:(ألا إنّهم یثنون صدورهم)

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم 

دورس حوزه : الجمع ثلاثة أنواع‏: جمع‏ المذکر السالم و جمع المؤنث السالم و جمع التکسیر- أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث، الْمَراضِعَ‏ جمع مرضع على جمع‏ التکسیر، (قصص12)

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. الجمع ثلاثة أنواع‏: جمع‏ المذکر السالم و جمع المؤنث السالم و جمع التکسیر- أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث،
1. الْمَراضِعَ‏ جمع مرضع على جمع‏ التکسیر، (قصص12)
2. جمع‏ المذکّر السالم‏.قوله تعالى: اللَّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّماواتِ (السموات) فنصبها، و إن کان النصب فیها کالخفض، لأن الکسرة فی جمع المؤنث السالم کالیاء فی جمع‏ المذکّر السالم‏. (آیه2 سوره إبراهیم)‏
3. جمع‏ المذکر السالم ..الْأَوْلَیانِ فَیُقْسِمانِ بِاللَّه‏ «الأوّلین» جمع «أوّل» جمع‏ المذکر السالم [سورة المائدة (5): الآیات 107 الى 108]
4. جمع‏ المذکر السالم : قوله تعالى: قولهم: عضیهة و عضیهات و عضیّة و عضوات، فحذفت اللام و جمعت جمع‏ المذکر السالم‏ فی ظاهر قول النحاة ^.. الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ‏ ⁽91/ الحجر: 15.⁾«الذین» جار مجرى جمع‏ المذکر السالم‏،
5. جمع‏ المذکر السالم (الْعالَمِینَ) جمع عالم بفتح اللام و جمع جمع‏ المذکر السالم‏
6. جمع‏ المذکر السالم سِنِینَ‏: جمع سنة، و أصل سنة: سنهة أو سنوه، فلما حذفت اللام، جمع جمع التصحیح، أی جمع‏ المذکر السالم‏، عوضا عما دخلها من الحذف.
7. جمع‏ المذکر السالم : قوله: «رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ» بما یختص بأولی العقل- ضمیر الجمع المذکر و جمع‏ المذکر السالم‏- للدلالة على أن سجدتهم کانت عن علم و إرادة کما یسجد واحد من العقلاء لآخر.
8. «جمالات» قرائت ابن کثیر و نافع و ابو بکر از قول عاصم و ابو عمرو و ابن عامر است.
9. و جمع «جمال» با «الف و تاء» بر وجه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ است، چنان که در قول عرب «جمائل» بر وجه مکسر، جمع بسته شده است.
10. جمع‏ مونث سالم : و قرأ الباقون برفع: آدَمَ‏ على الفاعلیة و نصب: کَلِماتٍ‏ بکسر التاء على المفعولیة لأنه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏.
11. جمع‏ مونث سالم : و جمع «جمال» با «الف و تاء» بر وجه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ است، چنان که در قول عرب «جمائل» بر وجه مکسر، جمع بسته شده است.
12. تنوین مقابله؛ که به جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ متصل مى‏شود، مانند: (مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ)
13. جمع‏ مؤنث‏ سالم‏ که براى انسان باشد، غالبا ضمیر جز به صیغه جمع بر آن بر برنمى‏گردد، چه براى قلّه باشد و چه براى کثرت، مانند: (وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ)، (وَ الْمُطَلَّقاتُ یَتَرَبَّصْنَ) و مفرد نیز در فرموده خداى تعالى: (أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ) آمده است.
14. جمع‏ مونث سالم : : إخوان و فی لغة یستعمل منقوصا فیقال: أخان و جمعه أخوة و إخوان بکسر الهمزة فیهما و ضمها لغة، و قیل: جمعه بالواو و النون و على آخاء وزان آباء أقل، و الأنثى أخت و جمعها أخوات و هو جمع‏ مؤنث‏ سالم‏
15. جمع‏ مونث سالم : أخوان، و فی لغة یستعمل منقوصا فیقال: أخان و جمعه إخوة و إخوان بکسر الهمزة فیهما، و ضمها لغة، و قیل: جمعه بالواو و النون، و على آخاء وزن آباء أقل: و الأنثى أخت، و جمعها أخوات، و هو جمع‏ مؤنث‏ سالم‏.
16. (الصَّالِحاتِ) مفعول به منصوب و علامة نصبه الکسرة نیابة عن الفتحة لأنه جمع‏ مؤنث‏ سالم‏
17. (کَلِماتٍ) مفعول به و نصب بالکسرة لأنه جمع مؤنث سالم‏
18. لأنّ‏ جَنَّاتٍ‏ اسمها مؤخّر منصوب بالکسرة؛ لأنّه جمع‏ مؤنّث‏ سالم‏،
19. ممیّز ما ذکر أی: ممیز الثلاثة إلى العشرة مجرور و جمع‏ قلّة غالبا و جرّه باضافة العدد إلیه نحو ثلاثة رجال بجرّ رجال.
20. جمع‏ قلة  : المرائى جمع‏ قلة للمراء و جمع الکثرة المرایا. قال فی الصحاح: المراة بکسر المیم التى ینظر فیها و ثلاث مراء و الکثیر مرایا «منه»
21. «دلاء» جمع‏ قلّة و حملها على أکثر ما یدلّ علیه جمع القلّة و هو العشر، کما عن الشیخ- ففیه عدم کون هذا الوزن من أوزان جمع القلّة التی ذکروها، کما قال ابن مالک فی ألفیّته:
22. جمع‏ قلّة : أقول: قیل فی کتب اللغة: إنّ الجمع المکسّر نوعان: جمع‏ قلّة و جمع کثرة.
23. جمع‏ قلّة : قال السعد التفتازانیّ: جمع‏ قلّة من الثلاثة إلى العشرة، و جمع الکثرة من الثلاثة إلى ما لا نهایة له، فیکون الفرق بین جمع القلّة و الکثرة من حیث الانتهاء.
24. أفعال جمع‏ قلّة، فحکمه حکم الواحد، قال تعالى: نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ‏ [النخل/ 66]، و الضمیر للأنعام. و قال سیبویه: أفعال واحد لا جمع.
25. جمع‏ کثرة، و حمله على أقلّ ما یدلّ علیه جمع الکثرة و هو العشر.
26. و إن کان الفقراء جمع‏ کثرة، لکنّ الأقلّ فیه أیضا ثلاثة.
27. العلامة جمع‏ کثرة، و العلامات کلّها أربع. و جمع الکثرة أقلّه باتّفاق النّحاة أحد عشر؟
28. هو فی الحقیقة جمع‏ کثرة لا یطلق حقیقة إلا على ما فوق العشرة
29. جمع مذکر غایب : وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا (حجرات/ 9). (که فعل آن جمع مذکر غائب‏ آمده،
30. یکى از عواملى که اسم‏ غیر منصرف‏ مثل «ظعائن» را منصرف مى‏کند، ضرورت شعرى مى‏باشد،
31. اسم‏ ممدود اگر همزه‏اش اصلىّ است برحال خود باقى است، مانند" قرّاء، وضّاء" میگوئى:" قرّاءان، وضّاءان و قرّائین، وضّائین"
32. اسم‏ مقصور" سه قسم الف "قسم اول" مانند" هدى، رضا، مصطفى، مستشفى، موسى، عیسى، یحیى، مسلقى، و اوزان این قسم بسیار است."
33. اسم‏ مقصور" قسم دوم" مانند" حبلى: زن آبسیتن، بهمى: گیاهى است، رجعى: بازگشتن" و" عطشى: زن تشنه، دعوى: ادّعاءکردن" و" ذکرى: یادکردن، ظربى: جانورهائى مانند گربه که گنده بو هستند، حجلى: کبکها، دفلى: درخت خرزهره" و" بردى: جوئى است در شام، مرطى: نوعى از راه رفتن، حیدى:انسانى یا حیوانى که از شادى جستن کند، جمزى: بزمین رفتن" و" اربى: سختى و بلاء" و" حبارى: مرغابى" و" سمّهى: نادرست" و" سبطرى: نوعى از راه رفتن" و" حثّیثى: بسیار برانگیختن" و" کفرّى: شکوفه خرما یا غلاف آن" و" خلّیطى: درهم شدن" و" شقّارى: گیاهى است سرخ‏رنگ و لاله را هم گفته‏اند" و غیر اینها اوزان غریبة و نادرةاى هست که در کتابهاى لغت مذکور میباشد.
34. اسم‏ مقصور" قسم سوم" مانند" ارطى: درختى است که بارش مانند عنّاب است،
35. قامت الرّجال و قام الرّجال، و قالت الأعراب و قال الأعراب فتذکّر و تؤنّث؟ فالجواب فى ذلک أنّ جمع‏ التّکسیر یستوى فیه المذکّر و المؤنّث، إذ کان یقصد به قصد الجماعة،
36. جمع‏ التّکسیر : و قوله تعالى: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ‏ [48]. ّ جمع‏ التّکسیر یوافق الواحد
37. و قوله تعالى: إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا [67]. قرأ ابن عامر وحده: ساداتنا بالألف و کسر التاء، کأنه جعله جمع الجمع؛ لأن سادة جمع سیّد، و سادات جمع الجمع، فسادة جمع التکسیر یجرى آخره، بوجوه الإعراب،
38. جمع‏ التّکسیر : «أذن» من أذن قیاس مطرد نحو طنب و طنب، و عنق و عنق و ظفر و ظفر لأن ذلک تخفیف و تثقیل لا تفاقهما فی الوزن و فی جمع‏ التکسیر تقول: آذان و أطناب و أعناق و أظفار، قوله تعالى: [سورة التوبة (9): آیة 61]
39. جمع‏ التّکسیر : فلتأنیث الظلال، لأنه جمع ظل، فکل جمع مخالف الآدمیین، فهو مؤنث تقول: هذه الاقطار و هذه المساجد. و من ذکَّر، فلأن الظلال و إن کان جمعاً، فهو على لفظ الواحد مثل (جدار)، لان جمع‏ التکسیر یوافق الواحد. [سورة النحل (16): الآیه 48 َ وَ لَمْ یَرَوْا إِلى‏ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‏ءٍ یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ
40. جمع مکسر در قرآن : وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَیاطِینِهِم‏ «شیاطینهم» و هو جمع‏ مکسر [سورة البقرة (2): آیة 14]

فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ‏ قوانت حوافظ. قال أبو جعفر: و هذا جمع‏ مکسّر مخصوص به المؤنث‏ [سورة النساء (4): آیة 34] و من قال خشّعا جمع لأنه جمع‏ مکسّر فقد خالف الفعل، [سورة القمر (54): الآیات 7 الى 8] وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ‏ [210] : الشیاطون بالواو و هو غلط لأنه جمع‏ مکسر .. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

آئین بلاغت: شرح مختصر المعانى، باب چهارم: متعلقات فعل ومثال های مربوط:‏ 1-الفعل مع المفعول: فاعل و مفعول هردو معمول فعل‏اند فعل جنبه صدورى و مفعول جنبه وقوعى دارد.

 

آئین بلاغت: شرح مختصر المعانى،

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. آئین بلاغت: شرح مختصر المعانى، باب چهارم: متعلقات فعل ومثال های مربوط:‏
1. الفعل مع المفعول: فاعل و مفعول هردو معمول فعل‏اند فعل جنبه صدورى و مفعول جنبه وقوعى دارد. مانند «ضرب زید عمرا» یعنى ضرب از زید صادر شده و بر عمرو واقع گردیده.
2. «فلان یعطی الدنانیر» مفعول ذکر شده، هدف فقط اثبات فعل براى فاعل نبوده‏
3. «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ». شاهد بر «یعلمون» است که در هردو مورد مفعولش حذف شده‏
4. علت حذف مفعول فعل متعدى‏ : «المؤمن غرّ کریم» و «المنافق خبّ لئیم» که منظور از مؤمن و منافق در هردو عبارت عموم و شمول است. غرّ بکسر غین بمعنى نداشتن حیله و نیرنگ و ساده‏بودن است. وکریم بمعنى خلق نیکو است، خبّ بفتح خاء بمعنى خدعه‏گر. و لئیم ضد کریم است.
5. آیه‏ «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ ...» نیز از این قبیل است یعنى علاوه بر بیان تساوى در ذات علم. عموم و شمول مفعول نیز استفاده مى‏شود. پس معنى آیه اینطور است آنکه بداند. با آنکه نداند مساوى نیست. دانستن میزان است. نه مفعول که چه چیز را بداند. و ندانستن میزان است. نه آنکه چه چیز را نداند.
6. حذف فعل  اشرط : حذف‏ فعل‏ الشرط مع أن الأداة من، و قد توفر فی الکلام وجود لا النافیة و العطف، و فی القرآن الکریم: وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ‏ و قوله سبحانه: وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها و أنت خبیر بأن البصریین یجعلون فعل الشرط محذوفا فی مثل هاتین‏
7. حذف‏ فاعل‏ : قوله تعالى: أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ فإنه قد حذف‏ فاعل‏ أبصر لدلالة فاعل أسمع علیه،
8. حذف‏ فاعل‏ : «غِیضَ الْماءُ» و هو الأرض، و فاعل «اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِیِ‏» و هو السفینة،
9. [فعل متعدى نازل منزله لازم‏] و الاوّل: فعل متعدى که بدون مفعول مى‏آمد دو قسم بود. قسم اول آن بود. شجو حسّاده و غیظ عداة ... شاهد بر دو فعل «یرى» و «یسمع» است که بدون‏ مفعول‏ آمده ولى کنایه از فعلى است که مربوط بفعل خاصّى است یعنى. «یرى محاسنه» و «یسمع اخباره».
10. فعل متعدّى نازل منزله لازم گردیده مانند آیه‏ «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ ...»
11. [نکات حذف مفعول‏] ثم الحذف للبیان بعد الابهام: یکى از نکات حذف مفعول بیان بعد الابهام است با این شرائط. 1- از فعلهائى مانند «شاء، اراد، عزم، و قصد» باید حذف نمود نه از هرفعلى.2- این افعال مى‏بایست فعل شرط براى اداتى مانند «ان ولو» قرار بگیرند.3- مفعول عجیب و غریب نباشد زیرا اگر چنین باشد حذف نمى‏شود. مثال این قسمت‏ «فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ»* است مفعول «هدایتکم» بوده که حذف شده‏
12. [نکات تقدیم مفعول‏] براى : زیدا عرفت لا غیره. گاهى تقدیم‏ مفعول‏ براى ردّ خطاء در اشتراک  زید و عمرو را شناخته ما باو میگوئیم «زیدا عرفت» در تأکید اینطور کلامى گفته میشود «زیدا عرفت وحده»
13. تقدیم مفعول بر فعل براى افاده حصر : 1- «ما زیدا ضربت و لا غیره ..2- «ما زیدا ضربت و لکن اکرمته.» 3- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»* جار ومجرور در تقدبر میگیریم «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ».
14. [بحث و التخصیص لازم للتّقدیم غالبا: اینکه گفته شد تقدیم مفعول حصر: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» و «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» که معنى حصر در آن‏ها اینست که عبادت مخصوص خدا است نه غیر او و کمک خواستن و استعانت جستن نیز مخصوص خدا است.
15. چهارمین نکته تقدیم بعضى معمولات بر بعضى دیگر اینست که اگر مؤخر شود تناسب لفظى بهم میخورد. چنانکه این موضوع در فواصل آیات دیده میشود. مانند: «فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسى‏» در این آیه سه معمول است: 1- موسى 2- فی نفسه 3- خیفة. جار و مجرور و مفعول که قاعدة مى‏بایست از فاعل مؤخّر باشند مقدّم شدند بخاطر آنکه رؤس آیات همه بر الف است.
16. 5- باب پنجم: القصر پنجمین باب علم معانى قصر است. قصر در لغت باین معانى آمده: 1- ساختن عمارت عالى. 2- کوتاهى و کم شدن. 3- حبس. مناسب با معنى اصطلاحى است.
17. حصر 10 قسمت تقسیم میشود. زیرا حصر یا حقیقى است یا اضافى. حقیقى یا حصر موصوف است در صفت یا حصر صفت است‏ برموصوف ما زید الّا کاتب، «ما زید الا قائم» قیام صفتى است که عارض بر زید شده‏ عموم وخصوص من وجه «اعجبنى هذا العلم»
18. در مثال حصر «العلم حسن» علم وصف معنوى‏ «ما زید الّا اخوک» و «ما الباب الّا السّاج» و «ما هذا الا زید» است‏
19. [معانى اخبار و انشاء]اول: معنى مصدرى اصلى. که انشاء بمعنى ایجاد نمودن چنانکه در آیه شریفه‏ «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» است. بمعنى اوجدناه خلقا آخر.
20. همه انشائات چه طلبى یا غیر آن در اصل اخبار بودند و سپس بیکى از سه وسیله بانشاء منتقل شدند: 1- نقل مانند انکحت و زوجّت. 2- حرف مانند لام امر و لاء نهى در لیکرم و لا یکرم.3- اشتقاق مانند اکرم و انصر که از تکرم و تنصر مشتق‏اند.
21. باب هفتم: فصل و وصل‏ ، فصل مانند: هو اللّه الذى لا اله الّا هو الملک القدوس السّلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبّر. و اینکه مصنف اختصاص به جمله‏ها داده‏ فصل مانند: هو اللّه الذى لا اله الّا هو الملک القدوس السّلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبّر. و اینکه مصنف اختصاص به جمله‏ها داده‏
22. در بحث وصل‏ است. اتصال دو جمله یا با واو است یا با غیر واو «فاء و ثم و حتى و ...» اگر با واو باشد و بخواهیم جمله دوم در اعراب جمله اول شرکت کند در صورتى میتوان بوسیله واو عطف گرفت که بین ایندو جمله جهت جامعه باشد
23. باب هشتم: ایجاز، اطناب و مساوات‏ : ایجاز در لغت بمعنى کوتاه آوردن است و بگونه لازم و متعدى استعمال میشود. اطناب در اصل لغت بمعنى مبالغه نمودن است. مانند سخن خداى برین: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ ...» (اى رسول) شیوه عفو و بخشش پیشه کن و به نیکوکارى فرمان بده و از مردم نادان، روى بگردان.
24. بحث دوم درباره «إطناب» و اقسام آن است‏ إطناب‏، افزونى لفظ بر معناست براى فایده‏اى و یا اداکردن معناست‏ در این آیه شریفه، «تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ» و «تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ» تجارت نجاتبخش را بیان مى‏کند
25. واژه «فصاحت»، از نظر لغوى بر معنى‏هاى فراوانى به کار مى‏رود، از آن معانى است: آشکارکردن و هویدا بودن. خداوند برین، به حکایت از حضرت موسى- علیه السّلام- فرموده: «وَ أَخِی هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِساناً» یعنى: «برادرم، هارون گفتارش از من آشکارتر و سخنش روشن‏تر است».
26. در غرابت‏ و پژوهش، از یک قلمرو باشد؛ مانند سخن خداى متعال: «تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ» به خدا سوگند پیوسته یوسف را یاد مى‏کنى.
27. مانند مفهوم انسان کلى که بهر انسان خارجى صادق است- با این همه در ماده انسانى که- بهر انسان قابل تطبیق‏ باشد نداریم- زیرا هر انسان که در خارج مى‏باشد شخصى است- که بغیر خود قابل تطبیق نیست-
28. فصاحت کلام، به تهى بودن از شش عیب، شکل مى‏گیرد:1- ناگوارى و رمندگى واژه‏ها هنگامى که به هم مى‏پیوندد.2- سستى ترکیب و پیوند.3- پیچیدگى لفظى.4- پیچیدگى معنوى.5- چندباره آوردن (کثرت تکرار). 6- اضافه شدن‏هاى پى‏درپى.
29. تطبیق‏ اجراء  : همیشه ثابت باشد. مانند آیه شریفه‏ «السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُما جَزاءً بِما کَسَبا نَکالًا مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» وجوب قطع ید، تابع این نیست که بر سارق، الآن- حین اجراء حکم- هم عنوان سارقیّت، صادق باشد.
30. فصاحت‏ : قرآن کریم را بخواهیم ترجمه کنیم که در کمال اعجاز، و نهایت فصاحت‏ و بلاغت است باید کمال دقت خود را به کار گیریم که ضمن انتقال مفاهیم والاى موجود در متن اصلى، از اظهار نظر شخصى و استنباطات بدون دلیل که هر آن احتمال بروز اشتباه را قوت مى‏بخشد مصون و محفوظ باشد.
31. توضیح: «فصاحت‏»، وصف کلمه قرار مى‏گیرد، یعنى‏: به هرواژه‏اى که هماهنگ با قواعد فصاحت کلمه باشد مى‏گوییم: این واژه، فصیح است‏.
32. فصاحت‏ کلام: یعنى‏ این‏که سخن، پس از فصاحت تک‏تک واژه‏هایش از چیزى که معنایش را نامفهوم مى‏سازد و جلوى دریافت مراد و مقصود را مى‏گیرد، پیراسته باشد.
33. بلاغت‏ یعنى بجا سخن گفتن و در هر شرائطى مقتضاى حال را رعایت کردن یعنى شرائط زمانى و مکانى و وضعیت شنوندگان را باید در نظر گرفته و بهمان اندازه خطبه‏ها را طول دهد ...].
34. سخن رسا گفتن‏ «بلاغت» در لغت، به معنى دست یافتن و رسیدن است. گفته مى‏شود: «بلغ فلان مراده» یعنى فلان به آرمانش دست یافت. و گفته مى‏شود: «بلغ الرکب المدینة» زمانى که کاروان به شهر برسد. و «مبلغ» هرچیز، پایان آن است. و مى‏گویند: «بلغ الرّجل بلاغة» آن مرد به بلاغت رسیده و بلیغ است زمانى که از آنچه در درون دارد نیکو تعبیر کند.
35. سخن رسا گفتن‏ «بلاغت»  می گویندآیا خدا هم مثال مى‏زند؟! نخست مى‏گوید: «خداوند از اینکه به موجودات ظاهرا کوچکى مانند پشه و یا بالاتر از آن مثال بزند هرگز شرم نمى‏کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها).
36. سخن رسا گفتن‏ «بلاغت» مثال وسیله‏اى است براى تجسم حقیقت، گاهى که گوینده در مقام تحقیر و بیان ضعف مدعیان است بلاغت‏ سخن ایجاب مى‏کند که براى نشان دادن ضعف آنها، موجود ضعیفى را براى مثال انتخاب کند.
37. بلاغت کلام‏ «بلاغت» در سخن، هماهنگى سخن با چیزى است که حال خطاب (شرایط و زمینه‏هایى که هنگام ایراد سخن هست) آن را مى‏طلبد علاوه بر فصیح بودن واژه‏هاى مفرد و مرکب آن سخن‏
38.  علم معنانی : دانش معانى، اصول و قاعده‏هایى است که با آنها حالات هماهنگى سخن عربى با اقتضاى حال، شناخته مى‏شود به گونه‏اى که سخن، با هدف ایراد آن، متناسب گردد
39. علم بیان : شیوه‏هاى مختلف مورد بحث در علم‏ بیان‏، براى ارائه یک معنى‏ «حقیقت و مجاز، تشبیه و استعاره و کنایه» مى‏باشد که هریک از زیبایى، ظرافت و تاثیر خاصى در شنونده، برخوردار مى‏باشد. علم بدیع نظر به زیبایى‏هاى لفظى و معنوى‏که دارد نقش اساسى در سخن ندارد، بلکه بر زیبایى سخن مى‏افزاید بر خلاف «معانى، بیان» که نقش مهمى را در پیام‏رسانى و تأثّر و تحول روحى مخاطب، بازى مى‏کند. آنچه مسلّم است
40. بیشترین جنبه اعجاز قرآن، اعجاز بیانى قرآن است و برخى از علماء معتقدند اگر آدمى از فراگیرى علم بلاغت، غفلت ورزد فصاحت و بلاغت قرآن را نفهمد، اعجاز قرآن را درک نکرده است.

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

إن جملة الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ خبر، لکنها استعملت لإنشاء الحمد و فائدة الجملة الاسمیة دیمومة الحمد و استمراره و ثباته. و فی قوله «للّه» فن الاختصاص للدلالة على أن جمیع المحامد مختصة به سبحانه و تعالى.

                          بسم الله الرحمن الرحیم

                          اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. نمرین تجزیه وترکیب ازمفاهیم علم نحو (2)،
1. جملات فعلیه غیر ساده «افعال‏ ناقصه‏» کان ، صار، لیس.
2. 1.«کان البیت نظیفا؛ خانه تمیز بود». کان( فعل ناقص) البیت (مبتدا مرفوع) نظیفا ( خبر منصوب)؛
3. 2. «صار الثوب قصیرا ؛ لباس کوتاه شد». صار( فعل ناقص)  الثوب( مبتدا مرفوع )  قصیرا ( خبر منصوب)
4. 3. «لیس زید قویّا؛ زید قوى نیست». لیس ( فعل ناقص) زید ( مبتدا مرفوع ) قویّا (خبر منصوب )
5. کن متکلّما (گوینده باش) فعل ناقص خبر «کن» انت (مستتر) مسند الیه و اسم «کن»
6. «کان» می تواند تامّه باشد. مانند «کان اللّه؛ خدا وجود داشت».
7. فعل «لیس» همیشه ناقص است.
8. 1. ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. آل عمران، آیه 6.. (ما) نافیة (کان) فعل ماض ناقص (إبراهیم) اسم کان مرفوع (یهودیّا) خبر کان منصوب (الواو) عاطفة (لا) زائدة لتأکید النفی (نصرانیّا) معطوف على (یهودیّا) منصوب مثله (الواو) عاطفة (لکن) حرف استدراک لا عمل له (کان) مثل الأول و اسمه ضمیر تقدیره هو (حنیفا) خبر کان منصوب (مسلما) خبر ثان منصوب (الواو) عاطفة (ما کان) مثل الأولى و اسم کان ضمیر تقدیره هو (من المشرکین) جارّ و مجرور متعلّق بمحذوف خبر کان.

 

9. 2. وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ اخلاص، آیه 4.
10. 3. ... إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ ... هود، آیه 46.
11. 4. ... لَیْسَ بِی ضَلالَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ. اعراف، آیه 61.
12. 5. ... وَ کانَ ذلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیراً. آل عمران، آیه 67.
13. 6. ... أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ ... حدید، آیه 14.
14. الجدول فی إعراب القرآن و صرفه و بیانه مع فوائد نحویة هامة، ج‏1، ص: 24
15. البلاغة : 1- إن جملة الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ خبر، لکنها استعملت لإنشاء الحمد و فائدة الجملة الاسمیة دیمومة الحمد و استمراره و ثباته. و فی قوله «للّه» فن الاختصاص للدلالة على أن جمیع المحامد مختصة به سبحانه و تعالى.
16. 2- لما افتتح سبحانه و تعالى کتابه بالبسملة و هی نوع من الحمد ناسب أن یردفها بالحمد الکلی الجامع لجمیع أفراده البالغ أقصى درجات الکمال.
17. 3- أما حمد اللّه تعالى نفسه فإنه إخبار باستحقاق الحمد و أمر به أو أنه مقول على ألسنة العباد، أو مجاز عن إظهار الصفات الکمالیة الذی هو الغایة القصوى من الحمد.
18. و قد قدم الحمد على الاسم الجلیل لاقتضاء المقام فرید اهتمام به، و إن کان ذکر اللّه تعالى أهم فی نفسه و الأهمیة تقتضی التقدیم.
19. صفة
20. صفة مشتقة من صیغ المبالغة
21. صفة مشبهة باسم الفاعل
22. ضمیر بر دو قسم است: متصل و منفصل.
23. ضمایر منفصل بر دو قسم اند:
24. المقصد الأوّل: المرفوعات‏
25. الأُولى: الفعلیّة: و هی الفعل المضارع المجرّد عن النواصب و الجوازم، کقوله تعالى: وَ ما یَتَّبِعُ . قَدْ یَعْلَمُ
26. الفعل المضارع المجرد من النواصب و الجوازم الثّانیة: الاسمیّة:
    1. الفاعل‏
    2. نائب الفاعل‏
    3. المبتدأ
    4. الخبر
27. 9- 5. أحد معمولَىْ بعض النواسخ و هو:
    1. اسم الأفعال الناقصة
    2. اسم افعال القرب‏
    3. اسم الحروف المشبّهة ب «لیس»
    4. خبر الحروف المشبّهة بالفعل‏
    5. خبر «لا» النافیة للجنس‏
28. مبنى بر علامت‏ رفع‏: ضمایر متصل نیز بر دو قسم اند: متصل ومنفصل مرفوعی

29. ضمایر منفصل  مرفوع (رفعی)

ضمیر بر دو قسم است: متصل و منفصل.

ضمایر منفصل بر دو قسم اند:

0. ضمایر متصل نیز بر دو قسم اند:
1. 

30. ضمایر منفصل  مرفوع (رفعی)

2. اللهم صل علی وحمد وآل محد وعجل فرجهم

 

 

 

 

 

تجزیه وترکیب 9 - (بسم) جار و مجرور متعلق بمحذوف خبر و المبتدأ محذوف تقدیره:ابتدائی.مثله(للّه) متعلق بمحذوف تقدیره ثابت أو واجب. (اللّه) لفظ الجلالة مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الکسرة.

fبب

                            بسم الله الرحمن الرحیم 

                            اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم 

                           تجزیه وترکیب

1. أعوذ باللّه من الشّیطان الرّجی
2. (أعوذ) مضارع مرفوع و الفاعل ضمیر مستتر تقدیره أنا (باللّه) جارّ و مجرور متعلّق ب (أعوذ)،و جملة: «أعوذ باللّه» فی محلّ نصب مقول القول. من از حروف جاره ؛ الشّیطان مجرور حرف جار.. شیطان  از شَطَنَ‏ یَشْطُنُ‏ میباشد شطن «شَطَنَ‏ عَنْهُ: بَعُدَ» على هذا شیطان بمعنى دور شده از خیر است‏.یا از شَاطَ یَشِیطُ است و آن بمعنى هلاکت یا شدت غضب است‏ یا شیطان وصف است نه اسم خاص آن روح شریر و بمناسبت دورى از خیر و از رحمت حق تعالى...‏ الرّجیم‏.. أما الرجیم‏ فهو فعیل بمعنى مفعول‏... و أصل الرجم: الرمی بالحجارة رجم یرجم رجما.. رجمته رجما من باب قتل: ضربته بالرجم و رجمته‏
3. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم
4. (بسم) جار و مجرور متعلق بمحذوف خبر و المبتدأ محذوف تقدیره:ابتدائی.مثله(للّه) متعلق بمحذوف تقدیره ثابت أو واجب.
5. (اللّه) لفظ الجلالة مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الکسرة. مثله. (یوم) مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الکسرة.
6. (الرحمن) نعت للفظ الجلالة تبعه فی الجر.مثله (الرحیم) (مالک) (الخالق) (الملک) (ربّ) (الذی) مبنی فی محلّ نصب نعت للفظ الجلالة
7. (الرحیم) نعت ثان للفظ الجلالة تبعه فی الجر.مثله(الرحمن) (ربّ) (نصیر) معطوف بلفظه على ولیّ تبعه فی الجرّ.
8. )اسم) فیه إبدال، أصله سمو، حذف حرف العلة و هو لام الکلمة و أبدل عنه همزة الوصل. مثله حذف حرف العلة (اهد) فعل أمر دعائی.
9. سمو، دلیل الواو جمعه على أسماء و أسامی، و تصغیره سمىّ. و الأصل أسماو و أسامو و سموی، فجرى فیهالإعلال بالقلب.        
10.  (اللّه)..أصله الإلاه، نقلت حرکة الهمزة إلى لام التعریف ثم سکنت و حذفت الألف الأولى لالتقاء الساکنین و أدغمت اللام فی اللام الثانیة ..
11. وحذفت الألف بعد اللام الثانیة لکثرة الاستعمال. فالإله مصدر من أله یأله إذا عبد، و المصدر فی موضع المفعول أی المعبود.
12. (الرحمن) صفة مشتقة من صیغ المبالغة، وزنه فعلان من فعل رحم یرحم باب فرح.
13. (الرحیم) صفة مشتقة من صیغ المبالغة، أو صفة مشبهة باسم الفاعل وزنه فعیل من فعل رحم یرحم.
14. جارومجرور (بسم) «مِنْ مِثْلِهِ» حروف جاره «من»«إلى»«حتّى»«کی»«خلا»«حتّى» کاف ؛ الى ؛حاشا ؛ عدا ؛ فی ؛ عن ؛ على؛ شعرحروف جر : با ؛ کاف ؛ لام ؛ منذ ؛ مذخلا ؛ ... رب ؛ حاشا ؛ فی ؛ من ؛ علی ؛ حتی ؛ الی ..
15. علامة الجر الکسرة الظاهرة. (للّه) . (العالمین) مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الیاء. (بالکافرین) علامة الجرّ الیاء و (النون) عوض من التنوین فی الاسم المفرد. (بعصا) و علامة الجرّ الکسرة المقدّرة على الألف‏ ؛
16. اسم) فیه إبدال، أصله سمو، حذف حرف العلة و هو لام الکلمة و أبدل عنه همزة الوصل... اسم بر دو قسم است: مصدر و غیر مصدر، مصدر آن است که در آخر معنى فارسى وى تا و نون یا دال و نون باشد مثل القتل (به معنى کشتن) و الضّرب (به معنى زدن) و فعل ماضى و مضارع و امر و نهى و اسم فاعل و اسم مفعول و اسم آلت و اسم زمان و مکان همه از مصدر مشتقّ‏اند.
17. تقسیمات و اقسام‏ اسم‏ مبنى‏ ؛ معرب ؛ علم ؛ معرفه ؛ نکره ؛ مفرد ؛ جمع ؛ تثنبه ؛ و اسم فاعل و اسم مفعول و اسم آلت و اسم زمان و مکان؛ اقسام‏ اسم‏ الجنس‏ ؛ باب‏ اسم‏ الفعل بالسماع ک «صه» و «مه» و «إیه»، اسم‏ الإشارة؛ باب‏ اسم‏ اعظم ؛ اسم‏ ثلاثی نحو نهر و بحر، وزن افعل مانند احمر و افضل‏ ؛ و آن بسیار و بیشمار است، لکن زیادة یا یک حرف است، مانند:" اعلم: داناتر" و" ناصر: یاور" و" کتاب: نامه" و" شجرة: درخت" و" کبرى: بزرگتر"و" مسکن: جاى سکونت" و" عنسل: شتر ماده تندرو" که نون زیاده است، و" سمیع: شنوا" که یاء زیادة است، اسم‏ رباعى‏ مجرد، شش وزن دارد: جعفر، زبرج، درهم، برثن، قمطر، طحلب. اسم‏ خماسى‏ مجرد چهار وزن دارد: سفرجل، جحمرش، قذعمل، قرطعب. الاسم متصرف و غیر متصرف؛. الاسم المتصرّف نوعان: جامد و مشتق ؛ [اسم‏] معتلّ‏ مقصور: اسمى که آخر آن الف لازمه هست، مانند مصطفى. منقوص: اسمى که آخر آن یاء لازمه ماقبل مکسور دارد، مانند قاضى. صحیح: اسمى که آخر آن الف یا یاء لازمه نداشته باشد، مانند کتاب. اعراب اسم مقصور: به تقدیر حرکات (ضمّه، فتحه، کسره) است. اعراب اسم منقوص: رفع و جرّ آن به ضمه و کسره مقدّر و نصب آن به فتحه ظاهر است.
18. (الرحمن) نعت للفظ الجلالة تبعه فی الجر.مثله (الرحیم) (مالک) (الخالق) (الملک) (ربّ) (الذی) مبنی فی محلّ نصب نعت للفظ الجلالة
19. پیروى مى‏کند در اعراب، اسمهاى قبلى را، نعت و توکید و عطف و بدل.؛ نعت سببى که صفت بحال متعلّق موصوف است، مانند رأیت رجلا عالما و رأیت رجلا عالما ابوه)
20. (الرحمن) صفة مشتقة من صیغ المبالغة، وزنه فعلان من فعل رحم یرحم باب فرح (الرحیم) صفة مشتقة من صیغ المبالغة، أو صفة مشبهة باسم الفاعل وزنه فعیل من فعل رحم یرحم.؛ صیغ‏ المبالغة (نصیر)، (حلیم)، (الرسل)، (القیّوم) (ظلّام) (ودود)، (السیّارة)، (القهّار)، (صبّار)، (شکور)، «الطهور»
21. صفة مشبهة (الرحیم) (عظیم) (ألیم)، (السفهاء)، (صمّ) جمع أصمّ (بکم)، جمع أبکم (عمی)، (قدیر)، (أندادا) جمع ندّا، (مثله) (شهداء)، جمع شهید، (کثیرا)، صفة مشبّهة من کثر یکثر باب کرم وزنه فعیل.
22. الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ (2)
23. الإعراب: (الحمد) مبتدأ مرفوع. (للّه) جار و مجرور متعلق بمحذوف خبر المبتدأ تقدیره ثابت أو واجب. (ربّ) نعت‏( و بدل من لفظ الجلالة.) للفظ الجلالة تبعه فی الجر و علامة الجر الکسرة. (العالمین) مضاف إلیه مجرور و علامة الجر الیاء لأنه ملحق بجمع المذکر السالم.
24. و جملة: «الحمد للّه ..» لا محل لها ابتدائیة.
25. الصرف:
26. (الحمد) مصدر سماعی لفعل حمد یحمد باب نصر وزنه فعل بفتح فسکون.
27. (ربّ) مصدر یرب باب نصر، ثم استعمل صفة کعدل و خصم، وزنه فعل بفتح فسکون.
28. (العالمین) جمع العالم، و هو اسم جمع لا واحد له من لفظه، و هو مشتق إما من العلم بکسر العین أو من العلامة،
29. وزنه فاعل بفتح العین، و کذلک جمعه
30. نمرین تجزیه وترکیب ازمفاهیم علم نحو (2)،
31. 1 شأن هذا العلم‏ اوّل: فهم مقاصد دیگران. دوم: نگارش یا بیان جمله یا جملات درست. مثال : جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ. انعام 61 (جاءَ )  فعل ماضی مبنی بر فتحه ظاهری یا تغدیری (احَدَکُمُ) مفعول به منصوب یادر محل نصب (کم) صمیر متصل در محل جر مضاف االیه  (الْمَوْتُ) فاعل مرفوع در محل رفع.
32. ابْتَلى‏ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ. ( بقره 124) (ابْتَلى)‏ فعل باب افتعال .بلو (واو حرف علّة متحرّک ماقبل مفتوح را قلب به الف‏ کردند چون دعو ، دعا )؛ بلی یبلی ؛ بلى الإنسان و ابتلى: من الامتحان  (إِبْراهِیمَ) مفعول (رَبُّ) فاعل  (ه)ضمیرمتصل در محل جر مضاف الیه
33. إِنَّما یَخْشَى‏ اللَّهَ‏ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ = َ (إِنَّما ) حرف کافه ومکفوف.. «إنّما یعنی‏ أولى بکم أی أحقّ بکم‏ یعنی‏ بالأول: وجود الباری تعالى. این است وجز این نیست ..(یَخْشَى‏) فعل مرفوع به ضمه ظاهری یا تقدیری ( اللَّهَ‏ ) مفعول به منصوب درمحل نصب (مِنْ )حرف جر (عِبادِهِ ) اسم مجرور در محل جر (ه) ضمیر متصل مضاف الیه (الْعُلَماءُ )فاعل مرفوع در محل رفع.
34. 2 الکلام : الکلام هو القول المفید بالقصد ؛ یصح سکوت علیها
35. و الجملة : عبارة عن  ( فعلیه ) الفعل و فاعله «کقام زید» و( اسمبه ) المبتدء و خبره «کزید قائم» و نحوهما و بهذا یظهر لک انهما لیسا مترادفین و انّ الجملة اعمّ من الکلام.
36. در عبارات زیر، کلام و جمله غیرمستقل را تعیین کنید؟

                               1. لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى‏. نساء، آیه 43. (لا) ناهیة جازمة (تقربوا) فعل مضارع مجزوم و علامة الجزم حذف النون ... و الواو فاعل (الصلاة) مفعول به                                   منصوب (الواو) حالیة (أنتم) ضمیر منفصل فی محل رفع مبتدأ (سکارى) خبر مرفوع و علامة الرفع الضمة المقدرة على الألف

37. 2. وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِیلٌ. انفال، آیه 26. (الواو) استئنافیّة (اذکروا) فعل أمر مبنیّ على حذف النون ... و الواو فاعل (إذ) اسم ظرفیّ مبنی فی محلّ نصب مفعول به عامله اذکروا (أنتم) ضمیر منفصل فی محلّ رفع مبتدأ (قلیل) خبر مرفوع،
38. 3. وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ نَذِیراً. فرقان، آیه 51. (لو) حرف شرط غیر جازم (اللام) واقعة فی جواب لو (فی کلّ) متعلّق ب (بعثنا) ..و جملة: «شئنا ...» لا محلّ لها معطوفة على جملة جواب القسم. و جملة: «بعثنا ...» لا محلّ لها جواب شرط غیر جازم.
39. 4. اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ فَتُثِیرُ سَحاباً فَیَبْسُطُهُ فِی السَّماءِ کَیْفَ یَشاءُ. (4). روم، آیه 48.
40. جملة: «اللّه الذی ...» لا محلّ لها استئنافیّة.و جملة: «یرسل ...» لا محلّ لها صلة الموصول (الذی). و جملة: «تثیر ...» لا محلّ لها معطوفة على جملة یرسل. و جملة: «یبسطه ...» لا محلّ لها معطوفة على جملة تثیر. و جملة: «یشاء» فی محلّ نصب حال من فاعل یبسط.

                          اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

درس اول : قواعد تجوید سطح یک : قرآن را باید به لهجه عرب وبا سبک عربی وبا لهن مادرتجوید باید بخوانیم تا شنونده لذت ببرد. حروف عربی 28حرف است که چهار حرف فارسی را ندارد

                                           بسم الله الرحمن الرحیم   

للهم                                اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

                                         قواعد تجوید 1 تمرین                                             

1. چه خوش است صوت قرآن زتو دلربا شنیدن        به رخت نظاره کردن سخن خداشنیدن./
2. مقدمه: قرآن را هرروز باید بخوانیم وتمرینهای آنرا هر روز بکار گیریم تا قواعد قرآن برایمان ملکه گردد./
3. چگونه قرآن بخوانیم؟ رسول الله (صلّى‏ اللّه‏ علیه‏ و آله) ‏در حفظ تلفظ ازهمان روزهای اول تاکید داشتند. حتی دروقف واستعلاء.
4. به ابن مسعود فرمودند: فقراء را مد بده وکانون پرورش تلاوت قرآن درمدینه شکل گرفت، اصحاب پیامبرقاری قرآن بودند،
5. بعضی ازاصحاب بین قرآء به قرآء اول مشهور بودند ، تلاوت قرآن حضرت آن قدرزیبا بود که حتی کافرین را هم مجذوب می کرد.
6. حضرت امام سجاد چنان با صوت زیبا قرآن تلاوت می خوانند که افراد متوقف می شدند به استماع تلاوت حضرت لذت می بردنند.
7. درس اول : قواعد تجوید سطح یک : قرآن را باید به لهجه عرب وبا سبک عربی وبا لهن مادرتجوید باید بخوانیم تا شنونده لذت ببرد.
8. حروف عربی 28حرف است که چهار حرف فارسی را ندارد : گ ، چ ، پ ، ژ که برای ماندن در ذهن (گچ پژ) می شود،
9. روخوانی قرآن بخاطر داشتن حرکات حروف از خواندن فارسی برای مبتدی آسان تر است.
10. حرکات روی حروف قرآن به ده نوع حرکت : فتحه، کسره، ضمه، کشیده آنها ، تنوین ارسه نوع آنها ، تشدید، وسکون خلا صه شود.
11. حرکات بربالا وزیرحروف دربسم ‏ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم، الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَلَمِینَ(2) الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ(3) مَلِکِ یَوْمِ الدِّینِ(4)و..تمام قرآن آمده.
12. درس دوم: برای خواندن قرآن باکلمه استعاذه شروع می کنیم: فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم (نحل 98‏)
13. بسم ‏ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم، دراول سورها واجب (مگرسوره برائت) ودرآیاتی که نام خدا ورحمت اوباشد برای شروع توصیه شده.
14. تجوید= یعنی زیبایی = درست اداء کردن هرحرف ازنظرمخارج وصفات واحکام آن حرف،
    1. مخارج: جمع مخرج است، مخرج حروف یعنی هر حرفی درتکلم به خودش اختصاص داده شود.
    2. صفات حروف: یعنی هرحرفی ازنظر استعلا، استعفال، ترقیق، درشتی، نرمی، تقلیل، رخفت، و...که شرح آن خواهد آمد بیان دارد.
    3. احکام : قوانین در داخل کلمه احکام نام دارد، وآن اتفاقاتی است که برای هرحرف در بین کلمه اتفاق می افتد.
15. مخارج، صفات ، احکام ، این سه مورد را رعایت کنیم ودرست اداء کردد ، درهرحرف تجوید رعایت شده است.
16. حرف تولید : برای تلفظ یک کلمه باید صفت حروف و تلفظ حروف لحاظ شود، با دقت درمخرج ودقت درصفت آن حرف تولید می شود.
17. احکام حروف : با درنظرگرفتن حروف ما قبل وحروف ما بعد وروابط بین حروف می شود احکام حروف.
18. همزه وصل که به شکل الف در اول کلمه می آید اگر در آغاز سخن قرار گرفت خوانده می شود ولی اگر وصل به کلمه قبل از خود شد خوانده نمی شود.
19. و نوشته شدن آن بخاطر وقتی است که از کلمه قبل جدا شود چون پس از همزه ساکن می باشد و ابتدا به ساکن محال است پس همزه به عنوان وسیله تلفظ نگهداری می شود مانند اَلعِلم – وَالعِلم - الله – والله – اِصبِر- فَاصبِر.
20. در مقابل همزه وصل همزه قطع است که هیچ وقت ساقط نشده
21. و باید تلفظ شود مانند اِنَّ – اِذا – اُمُور و همزه صیغه های باب
22.  
23. واومـدی ، درحقیقت همان واوساکنه است، یای مـدی همان یای  ساکنه مادر دارند، ولی الف مــدی مادرندارد ومستقل است.
24. درالف مــدی اختلاف است عده ای گویند خودش مستقل است ، وعده ای گویند همزه هم، بآء هم، تاء هم. الف مــدی است.
25. نظراستاد: الف دونوع است مـدی وغیرمـدی شکل الف مـدی وغیرمـدی گاهی مشترکند، اما جنسشان با هم فرق می کند.
26. الف غیرمـدی را همزه می گویند، أَحَدٌ ، نَأْتِی ،  مُؤْمِن، مُؤْمِنٍ ،خَطیئَةً، ْ سُوءٌ ، سُوءٍ ، أَرْبَعَةَ ، أَشهْر،َ أَذَانٌ، همزه تیزی دارد.
27. الف مـدی: صداهای کشیده قالَ ، صالِحین، وَ یَرَى ، حَیاة،  بَرَاءَة،ِ ءَامَنُواْ ، ءَابَاءَکُم ، أَوْلِیَاءَ ، کاَفَّةً، الف مــدی است مادرندارد.
28. تمرین: بِالْبَاطِل،ءَایَاتى‏، یَدَاه ، ءَاذَانهِم، وَقْرًا، یُؤَاخِذُهُم، أَهْلَکْنَاهُم ، لِفَتَئهُ، َ بَیْنِهِمَا، سرَبًا ، جَاوَزَا، غَدَاءَنَا، أَوَیْنَا، أَنسَئنِیهُ، مَا أَنسَئنِیه، ذَالِکَ مَا کُنَّا، ءَاثَارهِمَا قَصَصًا، فَوَجَدَا عَبْدًا ، عِبَادِنَا ءَاتَیْنَاهُ ،عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ ، لَّدُنَّا عِلْمًا ، مُوسى‏ ، شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا، لِلْمَلائِکَةِ ،
29. مــــــد لازم: سبب آن سکون لازم باشد، بیشترین مـــد لازم درحروف مقتعه است،
30. حروف مقتعه الم در6 سوره: الف ،لام ، میم، حم در7سوره : حاء ، میم ، عسق : عین، سین ، قاف ، المص: الف، لام، میم، صاد، الردر5سوره : الف ،لام ،راء ، المر : الف ،لام ، میم ، راء ، کهیعص: کاف ، هاء، یاء، عین ، صاد،
31. 2- هرگاه عامل مد (صدای کشیده) در آخر یک کلمه و سبب مد(سکون) در اول کلمه بعد باشد آن را مد مستحب یا منفصل گویند مانند قَالُوا اِنَّ که 15باردرقرآن آمده.
32. تمرین: وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ (بقره/14) قَالُوا اِنَّ ، قالُوا إِنَّما نَحْنُ، قالُوا أَ نُؤْمِن، کَما آمَن، وَ إِذا قیل، قالُوا هذَا، قالُوا أَ تَجْعَل ، قالُوا سُبْحانَک، قالُوا أَ تَتَّخِذُنا، لَنا ما هِی،  قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُم ،
33. عامل مد ( صدای کشیده ) و سبب مد ( سکون ) پهلوی هم قرار گیرد مد بوجود می آید.
34. 1-هرگاه عامل و سبب مد در یک کلمه باشد مد لازم یا متصل گویند مانند مثالهای فوق:
35. 3- هر گاه عامل مد برخورد کند به  سکون وقفی (سکون حاصل از وقف کردن که در اصل حرکت بوده ) مد غیر لازم است مانند مّد دوم ولَاالضّاۤلّیۤنْ و علامت مد بدون صدا خوانده نمی شود و حتماً باید یکی از صداهای کشیده  باشد زیراعلامت مد صدا نیست بلکه علامت کشیده ترخوانده صدای کشیده می باشد و حروف و کلمات را تنها به کمک صدا  می توان خوان
36. تمرین:  سُبْحَانَ، الْمَال، ُ الْحَیَوة ، َ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَات، ثَوَابًا ،لجْبَال ، حَشَرْنَاهُمْ ، الْکِتَاب ، یَاوَیْلَتَنَا مَا لِ هَاذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِر، أَحْصَئهَا ،ْ مَا عَمِلُواْ حَاضِرًا،َ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئکَةِ ،َ السَّمَاوَات ،َ النَّار، مُّوَاقِعُوهَا،  الْقُرْءَان، لِلنَّاس،َ کاَن، الْانسَن،* مَّا، حَتىَّ إِذَا أَتَیَا أَهْل، لِقَائهِ،
37. الف مدی: بعد از این هشت حرف (خ ، ر، ص ، ض ، ط ، ظ ، غ ، ق)الف مدی مانند فارسی تلفظ شود.
38. دهان بصورت عمودی بازمی شود بدون کشش مثال : قَال448-خَاب3 بار- قُرْآنا - رَابعهم 2بار- قَالت 40بار– اَراد15- اَخَاف21- لَقَا لوا3- فَقَالَ لَهَا- لَنَرَاهَا- قَالَ لَا تَخَافَا- نَرَاهَا – اَخَانَا – فَقَالَا- الصَّلاة- الضَّالِّینَ - الصّالحِینَ، طاعَةٌ3بار- ظالِمَة- غافر-غاشیه – غاسق - صابِرا- صابِرون- صابِرة – ضاحکا- ضاحکة- نُغَادِر،لِلظَّلِمِین ، بَلَغَا، الشَّیْطَنُ ، درقرآن آمذه.
39. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

تجوید 4امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید «هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی. روش ترتیل کدام است؟

1. 1. بسم الله الرحمن الرحیم:
   2. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

قواعد تجوید4 روشهای قرائت قرآن
 

2. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید «هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی. روش ترتیل کدام است؟
3. در زمینه روش‌های قرائت قرآن و تقسیمات آن نظرهای مختلفی ابراز شده است، برخی آن را به ترتیب: ترتیل، تدویر و حدر دانسته‌اند.[9]
4. عده‌ای تحقیق، تدویر، ترتیل و تحدیر، و بعضی از پژوهشگران این علم در کتابهای خود، روشهای قرائت را عبارت از تحقیق، تدویر و حدر شمرده‌اند.
5. در تقسیم بندی‌های یاد شده و امثال آن، قرائت ترتیل یکی از روشهای خواندن قرآن در کنار سایر روشها مطرح شده است.
6. این دسته‌ بندیها، این پرسش را در ذهن قاریان به وجود می‌آورد که آیا خواندن قرآن دارای روشهای خاصی است؟ اگر چنین است، مبانی تقسیم این روشها از کجا گرفته شده است؟ آیا از قرآن و سخنان معصومین یا از سلیقه‌های شخصی محققان علوم قرآنی؟
7. در پاسخ باید گفت: آن چه پایه و اساس قرآنی داشته و مسلمانان به آن تشویق شده‌اند، خواندن قرآن به صورت «ترتیل» است. با توجه به تعریف امام علی ـ علیه السّلام ـ
8. و دیگران از واژه‌ ترتیل، می‌گوییم: قرآن به هر شکلی که خوانده شود، در صورتی که همراه با صحّت قرائت حروف و کلمات قرآن باشد، آن را «ترتیل» گویند.
9. بنابراین برای تلاوت صحیح قرآن یک روش بیشتر موجود نیست و آن «ترتیل» است. ولی این روش بر اساس هدف قاری از تلاوت قرآن، صورتهای متفاوتی به خود می‌گیرد. گاهی هدف قاری از قرائت، تعلیم و آموزش است، که به آن قرائت «تحقیق» می‌گویند.
10. اگر با تحسین (زیبا گردانیدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن «تَدویر» گفته می‌شود و زمانی که تالی قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آیات بیشتری از کلام الله مجید باشد، از روش «حدر» یا «تحدیر» سود می‌جوید.
11. اقسام ترتیل تحقیق»
12. در لغت به معنی «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» یا «رسیدن به حقیقت چیزی» باشد.
13. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه‌ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف و تشدیدها، آوردن غنّه‌ها، تفکیک حروف از یکدیگر و در نظر گرفتن محلّ وقفهای مجاز.[10]
14. کاربرد قرائت تحقیق: این قرائت برای تمرین دادن اندامهای صوتی جهت ادای حروف و قوام بخشیدن به الفاظ است. این نوع از قرائت برای نو آموزان تجوید توصیه شده است. البته چگونگی قرائت آن باید از طریق استاد آموزش داده شود.
15. توصیه ابن جزری به نوآموزان تجوید و قاریانی که به این روش قرائت می‌کنند، چنین است:
16. هنگام قرائت تحقیق، نباید نوآموزان از موازین تجویدی تجاوز نموده و افراط کنند؛ به این معنا که حروف ساکن را تحریک ننمایند، یا از حرکتها، حروف تولید نشود. از تکریر بیش از اندازه حرف «راء» بپرهیزید و مبالغه در غنّه حرف نون و غیر آن نشود. وی در ادامه می‌نویسد:
17. قرائت تحقیق نوعی از روش ترتیل است. روش حمزه کوفی در قراءت، تحقیق بوده، چنان چه قراءت ورش (غیر از طریقی که از «اصبهانی» نقل شده است)، به تحقیق بوده است.»[11]
18. 2. «حَدْرْ» این واژه مصدر است. ماضی و مضارع آن حَدَرَ، یَحْدُرُ و از ابواب ثلاثی مجرد می‌باشد.
19. برخی آن را «تحدیر» نیز نامیده‌اند. معنای لغوی آن «سرعت پیدا کردن و در سراشیبی قرار گرفتن» است.
20. تعریف اصطلاحی «حدر»: سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرک،[12] اختلاس و ربودن مقداری از حرکت حروف، تخفیف همزه‌ها و خواندن آن به تسهیل و یا ابدال و امثال اینها.
21. «حدر» روش قرائتی قاریانی مانند ابن کثیر، ابو جعفر «یکی از قرّاء عشره» و سایر قاریانی بوده است که مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند، مانند: ابوعمرو، یعقوب (یکی از قرّاء عشره)، قالون (راوی قراءت نافع)‌ و دیگران.
22. تذکر: رعایت این موارد در قرائت «حدر» ضروری است: الف. رعایت دقیق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛ ب. اظهار تشدیدها و آوردن کامل غنّه‌ها؛ ج. به کار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، ‌قلب و اخفاء؛
23. د. رعایت قواعد تفخیم و ترقیق حروف؛
24. هـ . مدّ دادن مواردی که مدّ آنها تعیین شده است. مثلاً مدّ لازم را باید به طول خواند، زیرا چنین تعیین شده است.
25. و. مراقبت از کشش صدای حرف مدّی و جلوگیری از افراط در اختلاس صداها.
26. کاربرد «حدر»: ظاهراً از این قراءت، بیشتر برای ختم قرآن و نمازهای مستحبی استفاده می‌شود.
27. کسانی که مایل به زیاد خواندن قرآن و کسب فضیلت بیشتری هستند، این روش را انتخاب می‌کنند. استدلال آنها در این زمینه به آیات و روایاتی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
28. ابن مسعود یکی از صحابی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌گوید: پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
    «مَن قرَأ حَرفاً مِن کتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها»[13]،
29. هر کس که حرفی از کتاب خدا را بخواند، برای او پاداشی است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زیرا قرآن فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها».[14]
30. از طرفی یکی از پرفضیلت‌ترین عبادتها تلاوت قرآن است. بدین جهت، هر اندازه قرآن بیشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف می‌شود.
31. بنابراین قاری قرآن با قرائت «تحدیر» به حسنات بیشتری می‌رسد و قواعد تجوید را هم رعایت کرده است.
32. از طریق شیعه نیز از امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ چنین روایت شده است: «کسی که در نماز به حال ایستاده قرآن بخواند، برای هر حرفی از آن صد حسنه برایش نوشته می‌شود و در نماز به حال نشسته برای هر حرفی پنجاه حسنه و در غیر نماز ده حسنه برایش می‌نویسند».[15]
33. نکته مهم این است که در قرائت حدر نباید از حدّ «ترتیل» خارج شد، زیرا ترتیل معیار و ملاک صحیح خوانی قرآن است. ابن جزری می‌نویسد: «و لا یَخْرُجُ عَن حدَّ التّرتیل».[16] تفاوت «تحقیق» و «حدر»: این دو قرائت سه تفاوت اساسی با یکدیگر دارند:
34. الف. روش حدر برای سریع خواندن قرآن مناسب است، در حالی که روش تحقیق، خواندن قرآن همراه با طمأنینه و آرامش است.
35. ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بیشتر با خواندن آیات بیشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقیق، تعلیم و آموزش است.
36. ج. در روش حدر باید مراقب اجرای قواعد تجویدی بود و‌ آنها را به صورت ناقص به جا نیاورد، ولی در قرائت تحقیق، قاری قرآن در به کار بستن قواعد نباید افراط کند.
37. 3. «تدویر» تدویر در لغت به معنی «گرد و مدوّر گردانیدن چیزی» آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتی بین تحقیق و حدر است[17]، به این صورت که کلام خدا به کارگیری الحان عرب و آواهای آن، ‌نیکو قرائت می‎شود.
38. البته زیبا گردانیدن (تحسین) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانایی است.[18]
39. تلاوت قرآن به روش تدویر، روش بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است. آنان که قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند
40. ولی آن را به حدّ اشباع و طول نمی‎رسانند. قاریانی نظیر ابن عامر، کسایی و دیگران به این روش قرآن خوانده‎اند. و همه پیشوایان قرائت، این روش قراءتی را مطلوب و صحیح انگاشته‎اند.
41. نکته ها: عین از وسط حلق تلفظ می شود، طوری که گویا صدای ‎ حرف به دیواره حنجره کشیده میشود. صدایی غلیظ و قابل امتداد دارد. رعایت اعتدال مهم است، یعنی نباید آن را خیلی محکم یا خیلی سست ادا کرد. همزه (أ- ء) تیز محکم و غیرقابل امتداد تلفظ میشود. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

تجوید 2درس هشتم : حروف قبل ازوارد شدن درکلمه دومشخصه دارد یکی مخرج حرف ویکی صفات حرف است که درکلمه قرارمی گیرد. اهمیت صفات حروف هستند که حروف هم مخرج و یک مخرج را ازهم متمایز می کنند

1. بسم الله الرحمن الرحیم
2. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
3. قواعد تجوید 2                                    
4. درس هشتم : حروف قبل ازوارد شدن درکلمه دومشخصه دارد یکی مخرج حرف ویکی صفات حرف است که درکلمه قرارمی گیرد.
5. اهمیت صفات حروف هستند که حروف هم مخرج و یک مخرج را ازهم متمایز می کنند، مثل دو حرف ب ، م  سه حرف س، ز، ص، 
6. دو حرف ب ، م، جایشان دردستگاه تکلم دقیقا یکی است (بین دو لب ) چرا دو تا شدند؟ می گویند درصفات با هم فرق می کنند،
7. مثل سه حرف س، ز، ص، باهم از یک جا اداء می شوند، پس چرا ازهم جدا شدند ؟ می گویند اینها درصفات با هم فرق می کنند،
8. خوشبختانه اکثر صفات حروف با خود حرف می آیند، اگرچه ما هم ندانیم.      
9. استعلاء ازمهمیرین صفات حروف است: یعنی برتری طلبی ؛ درشتی درحروف ، میل به بلندی کنند،
10. استفال ضد استعلاء صفت استفال یعنی نازکی ؛ یا ترقیب = بمعنی پست آمده،
11. استعلاء درقرائت ریشه زبان به سوی سقف دهان است که حرف حالت درستی پیدا کند. دراصطلاح  قواعد تجوید تفخیم گفته می شود.
12. صفت استفال یعنی نازکی که 21 حروف دارای صفت استفال هستند که ریشه زبان میل به کف دهان حالت نازکی پیدا می کند.
13. هفت حرف استعلاء ، ص ؛ ض؛ ط ؛ ظ ؛ غ ؛ خ ؛ ق ،ریشه زبان به سقف دهان که حرف حالت درشتی تلفظ شوند تمرین کنید.
14. صفت لین: ازملیم، لینا، به معنی نرمش ،آن حالت نرمی که درصدای حرف می تواند باشد، (واو) و(یای ) ساکنه ماقبل مفتوح،
15. قواعد تجوید 3                                             
16. درس 9 صفت قلقله: ازنظرتجویدی حرکت دادن به حرف ساکن، درلغت تحرک ضد سکون وآرامش. صفاتی که جنبه کاربردی دارد.
17. بعصی حروف هستند که اگرساکن باشند درکلمه به علت سکون مطلق به گوش شنونده نرسند چاره چه است؟
18. چاره سکون مطلق دربعصی حروف این است که این حروف درموقعی که ساکن هستند یک تکانی بخورند، تا به گوش شنونده برسند.
19. بعصی حروف ساکن هستند ودرکلمه به علت سکون مطلق به گوش شنونده نرسند مانند حرف د وب وغ درآخرکلمه باد و باب  باغ
20. درفارسی که وقتی حرف د وب وغ درآخرکلمه ساکن بشوند درکلمه سرسکون مطلق باد و باب  باغ به گوش شنونده نمی رسند،
21. ازآرامش خارج کردن وحرکت وسکون دربعضی حروف لازم است، که به آن قلقلــه گفته شود، واین دربعضی از حروف لازم است.
22. حروفی که لازم است قلقله شوند 5حرف هستند.دراین عبارت جمع شدند ( قطب جد) ق ، ط ، ب ، ج ، د ،تمرین کنید.
23. تمرین ق: قصب، أَقْبَل‏، نقتبس ، یَقْتُلُونَ‏ ، طَّارِق‏، طَریقَ‏ ، الطَّلاق،
24. تمرین ط : أَطْرافَ ، طارق ، طَریقَ، الطَّلاق، نطعم ، صراط، ابرطوا، یبسط،
25. تمرین ب: إِبْراهیم‏ ، ابرطوا، یبسط،، ادبر،ینیب، کتاب ، حساب ، وثب، قصب،
26. تمرین ج : الْأَجْداثِ ، فِی الْحَجِّ ، اجراء، مجرفون، اجداث، ناج، معارج ، مریج، بالحج، حاج،
27. تمرین د: اردنا، ید رسون، حمید، بعبد، الثناد، بود، حاد، نمد،
28. حرکت دادن مختومه میل به فتحه پیدا می کند که قول مشهوراست، تمرین کنید.
29. تمرین مختومه :طَّارِق‏، طَریقَ‏ ، الطَّلاق، صراط، یبسط ، کتاب ،حساب ، قصب، ناج، معارج، مریج، حاج، حمید، بعبد، بود، حاد، نمد،
30. دانشمندان علم تجوید اعتقاد دارند که خداوند در قرآن کریم مسلمانان را به رعایت قواعد تجوید دعوت نموده است؛
31. زیرا پروردگار خطاب به رسول گرامی خود فرمود:  وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»[1]؛ ای پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.
32. اژه ترتیل : امام علی ـ علیه السّلام ـ در تعریف و توضیح واژه ترتیل فرمود:
    «التّرتیلُ تَجْویدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَهُ الوُقُوفِ»[2]؛
33. ترتیل عبارت از نیکو ادا کردن حروف و شناخت محل وقف‌های قرآن است.[3]
34. از طرفی علم تجوید نیز از کیفیت ادای صحیح حروف و هم چنین حفظ وقوف بحث می‌کند.
35. نتیجه گیری از آیه: واژه «ترتیلا» در آیه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دلیل بر مبالغه و تأکید بر فعل امر می‌کند.
36. از سویی توصیه‌های نبی مکرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در زمینه صحیح خوانی قرآن نشان می‌دهد که حضرتش خود، «مُجَوّد» بوده و قرآن را با لحن زیبایی می‌خوانده است،
37. بنابراین منظور آیه دعوت امت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به قرائت قرآن به صورت ترتیل است.[4]
38. معنای ترتیل: همان گونه که در فصل دوم به اختصار بیان شد، این واژه مصدر لغت «رتل» از باب تفعیل است
39. و در لغت به معنی «نیکو کردن صدا»[5] می‌باشد. امّا اصطلاح ترتیل در نظر عالمان تجوید عبارت است از:
    «قرائت قرآن با ادای صحیح حروف و آرامش کامل، همچنین تولید هر حرفی از مخرج مربوط به خود با رعایت صفات آن».[6]
40. تعریفی که صاحب نظران برای ترتیل کرده‌اند، از مجموعه سخنانی اخذ شده که در قرآن و روایات معصومین ـ علیهم السّلام ـ آمده است.
41. تفسیر کلمه «ترتیل» به وسیله امیر مؤمنان مبنای اصلی در تعریف ترتیل می‌باشد. آن جا که فرمود:
    «ترتیل عبارت است از: ادای نیکوی حروف و شناخت محلّ وقفهای قرآن».
42. «ابن عبّاس»، «مجاهد» و دیگران نیز که به شرح و تعریف این واژه پرداخته‌اند، تعریف خود را از امام علی ـ علیه السّلام ـ اخذ کرده‌اند.[7] امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید قواعد تجوید 4 روشهای قرائت قرآن مطالعه فرمایید:
    1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

1-قواعد تجوید:چه خوش است صوت قرآن زتو دلربا شنیدن.....به رخت نظاره کردن سخن خداشنیدن.

               بسم الله الرحمن الرحیم:

              اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

                 ق             قواعد تجوید 1                                                    

1. چه خوش است صوت قرآن زتو دلربا شنیدن        به رخت نظاره کردن سخن خداشنیدن.
2. مقدمه: قرآن را هرروز باید بخوانیم وتمرینهای آنرا هر روز بکار گیریم تا قواعد قرآن برایمان ملکه گردد.
3. درس اول : قواعد تجوید سطح یک : قرآن را باید به لهجه عرب وبا سبک عربی وبا لهن مادرتجوید باید بخوانیم تا شنونده لذت ببرد.
4. حروف عربی 28حرف است که چهار حرف فارسی را ندارد : گ ، چ ، پ ، ژ که برای ماندن در ذهن (گچ پژ) می شود،
5. روخوانی قرآن بخاطر داشتن حرکات حروف از خواندن فارسی برای مبتدی آسان تر است.
6. درس دوم: برای خواندن قرآن باکلمه استعاذه شروع می کنیم: فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم (نحل 98‏)
7. بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم، دراول سورها واجب (مگرسوره برائت) ودرآیاتی که نام خدا ورحمت اوباشد برای شروع توصیه شده.
8. تجوید= یعنی زیبایی = درست اداء کردن هرحرف ازنظرمخارج وصفات واحکام آن حرف،
9. 1- مخارج: جمع مخرج است، مخرج حروف یعنی هر حرفی درتکلم به خودش اختصاص داده شود.
10. 2- صفات حروف: یعنی هرحرفی ازنظر استعلا، استعفال، ترقیق، درشتی، نرمی، تقلیل، رخفت، و...که شرح آن خواهد آمد بیان دارد.
11. 3- احکام : قوانین در داخل کلمه احکام نام دارد، وآن اتفاقاتی است که برای هرحرف در بین کلمه اتفاق می افتد.
12. مخارج، صفات ، احکام ، این سه مورد را رعایت کنیم ودرست اداء کردد ، درهرحرف تجوید رعایت شده است.
13. نظراستاد: الف دونوع است مـدی وغیرمـدی شکل الف مـدی وغیرمـدی گاهی مشترکند، اما جنسشان با هم فرق می کند.
14. الف غیرمـدی را همزه می گویند، أَحَدٌ ، نَأْتِی ،  مُؤْمِن، مُؤْمِنٍ ،خَطیئَةً، ْ سُوءٌ ، سُوءٍ ، أَرْبَعَةَ ، أَشهْر،َ أَذَانٌ، همزه تیزی دارد.
15. الف مـدی: صداهای کشیده قالَ ، صالِحین، وَ یَرَى ، حَیاة،  بَرَاءَة،ِ ءَامَنُواْ ، ءَابَاءَکُم ، أَوْلِیَاءَ ، کاَفَّةً، الف مــدی است مادرندارد.
16. واومـدی ، درحقیقت همان واوساکنه است، یای مـدی همان یای  ساکنه است مادر دارند، ولی الف مــدی مادرندارد ومستقل است.
17. مثال واومـدی همان واوساکنه (مالِکِ یَوْمِ الدِّین) یای مـدی همان یای ساکنه (رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ) مادر دارند، درحقیقت یکی هستند.
18. درس سوم : تلفظ صحیح حروف از28 حرف عربی 10 حرف تلفظشان با فارسی غیر مشترک است.
19. حروف غیر مشترک متفاوت : ث - ح - ذ - ص - ض - ط  - ظ  - ع - غ - و. مخارج صحیح عربی این ده حروف را باید یاد بگیریم.
20. ث = مثل سین نیست نوک زبانی وآسان مثل بچه ای که زبانش میگیرد یک مقدارنوک زبان دیده میشود، صوت  ندارد، تمرین کنید.
21. تمرین : ثابِتٌ، ثاقِبٌ ، ثوابَ ، ثقُلَتْ، مَثنى‏ وَ ثلاث، ثم ، ثمانِیَ ، ثلُثا ، ثلاثون، ثقالا، مثوبه ، جاثیَةً ، کَثیراً ، یُثبِّتُ ، مَثانِیَ ، مَثلُهُمْ کَمَثلِ،      
22. ح = از وسط حلق  همراه باگرفتگی صدا دیوارهای حلق به هم نزدیک شود،مثل کسی که پوسته تخمه درگلویش گیرکرده تمرین کنید.
23. تمرین: الْحَمْدُ لِلَّه، ِ الْحَمیدِ، مَحَبَّة، مَحاریبَ، حاجِزاً، الْمِحالِ ، حُسْناً ، حَسَنا، حِساباً ، مُحیطٌ ، مَحْیاهُمْ ، الْمُفْلِحُون، نحَنُ مُصْلِحُون، رَبحِت،
24. ذ = نَوک زبان بدون پرکردن، نوک زبانی ، باصدای نازک ، دهان خالی باشد،زبان صاف وپخش باشد، شبیه حرف ث سه نقطه است.
25. إِذْ ذَهَبَ ، ذَهَبٍ ، تَذْبَحُوا، نَبَذَهُ ، ذلِکَ ، هذَا الَّذی، ذُرِّیَّتِنا،عَذابی‏ وَ نُذُرِ، نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْر، وَالذَّارِیاتِ ذَرْواً، الذُّنُوبَ ، ذُوقُوا عَذابَ ،ذِراعاً،
26. ص= س + پرحجم است، گودکردن زبان ، زبان لوله نشود، با پرحجمی صدا تمرین کنید.
27. تمرین : صَلَح، قَصَصْنا، صَدَق، لَصادِقٌ ، صالحین، صرقت، الصِّرَاط، الصَّلَوة، مُصْلِحُون، یُبْصِرُون، صُمُّ ، کَصَیِّب، أَصَابِعَهُم،صَّوَاعِق،
28. ض = دقیقا دال + پرحجمی صدا است، کناره زبان به دندانهای آسیا یک گرفتکی دارد که آن را ازظ دسته دارجدامی کند تمرین کنید.
29. تمرین : ضَرَب، ضَعُفَ ، الْأَرْضَ وَضَعَها، الْمَغْضُوب، ضالِّینَ، ضُرِبَتْ ، الْمَغْضُوبِ ، مَرَضًا، الْأَرْض، أَضَاءَت، یُضِل،بَعْضُکمُ‏ْ لِبَعْضٍ،
30. ط =  ت + پرحجمی صدا، زبان گود، کف زبان به سقف دهان. ت کشیده نشود تمرین کنید.
31. تمرین : شَیْطان، طیناً، طِباقاً، فَطَرَ، طاغینَ، فَتَطاوَلَ، طُمِسَتْ، طُغْیاناً، محیط، طوبی، یَطَّوَّفَ، تَطَوَّعَ، طِباقاً، طِفْلا، الصِّرَاط، طُغْیَانِهِمْ،
32. ظ =  ذ+ پٌرحجمی صدا و نوک زبانی ونازک است تمرین کنید.
33. تمرین : ظالم ، ظهر، أَعْظَم ، عِظاماً ، ظالِمینَ ، ظُلُماتِ ، الظنونا، عَظِیم ، أَظْلَمَ ، یَظُنُّون ، ظَالِمُون ، تَنظُرُون، یَظْلِمُون، ظَلَمُوا، تَظَاهَرُ،
34. ع = ازمیان حلق برخلاف همزه به حالت صدای کشدار، نه سخت ونه شل ، نه سنگ است ونه آب بلکه مثل عسل است تمرین کنید.
35. تمرین : الْعَلَمِین، نَعْبُدُ، نَسْتَعِین، أَنْعَمْتَ عَلَیْهِم، عَذَابٌ عَظِیم، یَعْلَمُون، مَعَکُمْ، یَعْمَهُون ،عُمْى ، رَعْد ،الصَّوَاعِقِ، عَلىَ‏، اعْبُدُوا، لَعَلَّکُم،
36. غ = حرف سایشیْ حلق، چوآب غرغره درگلوغلغله دنباله دار، نه کسره نه فشار،حرف خاء یا قاف شدید وتک ضربه نشود تمرین کنید.
37. تمرین : فی الغار، غریب، غَیرْالْمَغْضُوب ، غضب، الغرور، الْغافِرینَ، غلام، غِطاءَک ، غل، غِلاظٌ ، یَغیظُ ، یَغْفِرُ، مَغْلُوبٌ ، یُغْنیکُمُ اللَّهُ ،
38. و = باحالت جمع شدن لبها ایجاد می شود  دندان  دخالت ندارد که فارسی شود، تمرین کنید.
39. تمرین : الْوادِ ، وارِدَهُمْ ، وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ ، وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ، الْوِلْدانَ ، الْوَلایَةُ ، وَعَدَنَا ، غاوینَ ، قُوَّة ، وابِلٌ ، قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ ، واثَقَکُمْ ،                                                                          
40. ک= بعضی ها درلحن فصیح مخرج ک را هم از مخرج زبان فارسی جدا دانسته که آخرزبان به سقف دهان پهن باشد، تمرین کنید.
41. تمرین :مَلِک ، ذَالِکَ الْکِتَب، إِلَیْک ، أُوْلَئک، کَفَرُوا، کاَنُواْ یَکْذِبُون، ولَاکِن، مَعَکُمْ ، تَرَکَهُمْ ، بُکْم، کَصَیِّب، الْکَافِرِین ، یَکاَدُ ، کلُّمَا ،
42. همزه = به حالت صدای کشداروقابل امتداد به  خلاف ع که غیرقابل امتداد است.

         اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم