تجوید 4امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید «هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی. روش ترتیل کدام است؟

1. 1. بسم الله الرحمن الرحیم:
   2. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

قواعد تجوید4 روشهای قرائت قرآن
 

2. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در توضیح ترتیل می‌فرماید «هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسّنَ بهِ صَوْتَک»[8]؛ ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی. روش ترتیل کدام است؟
3. در زمینه روش‌های قرائت قرآن و تقسیمات آن نظرهای مختلفی ابراز شده است، برخی آن را به ترتیب: ترتیل، تدویر و حدر دانسته‌اند.[9]
4. عده‌ای تحقیق، تدویر، ترتیل و تحدیر، و بعضی از پژوهشگران این علم در کتابهای خود، روشهای قرائت را عبارت از تحقیق، تدویر و حدر شمرده‌اند.
5. در تقسیم بندی‌های یاد شده و امثال آن، قرائت ترتیل یکی از روشهای خواندن قرآن در کنار سایر روشها مطرح شده است.
6. این دسته‌ بندیها، این پرسش را در ذهن قاریان به وجود می‌آورد که آیا خواندن قرآن دارای روشهای خاصی است؟ اگر چنین است، مبانی تقسیم این روشها از کجا گرفته شده است؟ آیا از قرآن و سخنان معصومین یا از سلیقه‌های شخصی محققان علوم قرآنی؟
7. در پاسخ باید گفت: آن چه پایه و اساس قرآنی داشته و مسلمانان به آن تشویق شده‌اند، خواندن قرآن به صورت «ترتیل» است. با توجه به تعریف امام علی ـ علیه السّلام ـ
8. و دیگران از واژه‌ ترتیل، می‌گوییم: قرآن به هر شکلی که خوانده شود، در صورتی که همراه با صحّت قرائت حروف و کلمات قرآن باشد، آن را «ترتیل» گویند.
9. بنابراین برای تلاوت صحیح قرآن یک روش بیشتر موجود نیست و آن «ترتیل» است. ولی این روش بر اساس هدف قاری از تلاوت قرآن، صورتهای متفاوتی به خود می‌گیرد. گاهی هدف قاری از قرائت، تعلیم و آموزش است، که به آن قرائت «تحقیق» می‌گویند.
10. اگر با تحسین (زیبا گردانیدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن «تَدویر» گفته می‌شود و زمانی که تالی قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آیات بیشتری از کلام الله مجید باشد، از روش «حدر» یا «تحدیر» سود می‌جوید.
11. اقسام ترتیل تحقیق»
12. در لغت به معنی «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» یا «رسیدن به حقیقت چیزی» باشد.
13. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه‌ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف و تشدیدها، آوردن غنّه‌ها، تفکیک حروف از یکدیگر و در نظر گرفتن محلّ وقفهای مجاز.[10]
14. کاربرد قرائت تحقیق: این قرائت برای تمرین دادن اندامهای صوتی جهت ادای حروف و قوام بخشیدن به الفاظ است. این نوع از قرائت برای نو آموزان تجوید توصیه شده است. البته چگونگی قرائت آن باید از طریق استاد آموزش داده شود.
15. توصیه ابن جزری به نوآموزان تجوید و قاریانی که به این روش قرائت می‌کنند، چنین است:
16. هنگام قرائت تحقیق، نباید نوآموزان از موازین تجویدی تجاوز نموده و افراط کنند؛ به این معنا که حروف ساکن را تحریک ننمایند، یا از حرکتها، حروف تولید نشود. از تکریر بیش از اندازه حرف «راء» بپرهیزید و مبالغه در غنّه حرف نون و غیر آن نشود. وی در ادامه می‌نویسد:
17. قرائت تحقیق نوعی از روش ترتیل است. روش حمزه کوفی در قراءت، تحقیق بوده، چنان چه قراءت ورش (غیر از طریقی که از «اصبهانی» نقل شده است)، به تحقیق بوده است.»[11]
18. 2. «حَدْرْ» این واژه مصدر است. ماضی و مضارع آن حَدَرَ، یَحْدُرُ و از ابواب ثلاثی مجرد می‌باشد.
19. برخی آن را «تحدیر» نیز نامیده‌اند. معنای لغوی آن «سرعت پیدا کردن و در سراشیبی قرار گرفتن» است.
20. تعریف اصطلاحی «حدر»: سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرک،[12] اختلاس و ربودن مقداری از حرکت حروف، تخفیف همزه‌ها و خواندن آن به تسهیل و یا ابدال و امثال اینها.
21. «حدر» روش قرائتی قاریانی مانند ابن کثیر، ابو جعفر «یکی از قرّاء عشره» و سایر قاریانی بوده است که مدّ منفصل را به قصر خوانده‌اند، مانند: ابوعمرو، یعقوب (یکی از قرّاء عشره)، قالون (راوی قراءت نافع)‌ و دیگران.
22. تذکر: رعایت این موارد در قرائت «حدر» ضروری است: الف. رعایت دقیق مخارج حروف و آوردن صفات آنها؛ ب. اظهار تشدیدها و آوردن کامل غنّه‌ها؛ ج. به کار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، ‌قلب و اخفاء؛
23. د. رعایت قواعد تفخیم و ترقیق حروف؛
24. هـ . مدّ دادن مواردی که مدّ آنها تعیین شده است. مثلاً مدّ لازم را باید به طول خواند، زیرا چنین تعیین شده است.
25. و. مراقبت از کشش صدای حرف مدّی و جلوگیری از افراط در اختلاس صداها.
26. کاربرد «حدر»: ظاهراً از این قراءت، بیشتر برای ختم قرآن و نمازهای مستحبی استفاده می‌شود.
27. کسانی که مایل به زیاد خواندن قرآن و کسب فضیلت بیشتری هستند، این روش را انتخاب می‌کنند. استدلال آنها در این زمینه به آیات و روایاتی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
28. ابن مسعود یکی از صحابی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌گوید: پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
    «مَن قرَأ حَرفاً مِن کتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها»[13]،
29. هر کس که حرفی از کتاب خدا را بخواند، برای او پاداشی است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زیرا قرآن فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها».[14]
30. از طرفی یکی از پرفضیلت‌ترین عبادتها تلاوت قرآن است. بدین جهت، هر اندازه قرآن بیشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف می‌شود.
31. بنابراین قاری قرآن با قرائت «تحدیر» به حسنات بیشتری می‌رسد و قواعد تجوید را هم رعایت کرده است.
32. از طریق شیعه نیز از امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ چنین روایت شده است: «کسی که در نماز به حال ایستاده قرآن بخواند، برای هر حرفی از آن صد حسنه برایش نوشته می‌شود و در نماز به حال نشسته برای هر حرفی پنجاه حسنه و در غیر نماز ده حسنه برایش می‌نویسند».[15]
33. نکته مهم این است که در قرائت حدر نباید از حدّ «ترتیل» خارج شد، زیرا ترتیل معیار و ملاک صحیح خوانی قرآن است. ابن جزری می‌نویسد: «و لا یَخْرُجُ عَن حدَّ التّرتیل».[16] تفاوت «تحقیق» و «حدر»: این دو قرائت سه تفاوت اساسی با یکدیگر دارند:
34. الف. روش حدر برای سریع خواندن قرآن مناسب است، در حالی که روش تحقیق، خواندن قرآن همراه با طمأنینه و آرامش است.
35. ب. هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بیشتر با خواندن آیات بیشتر است؛: امّا هدف از قرائت تحقیق، تعلیم و آموزش است.
36. ج. در روش حدر باید مراقب اجرای قواعد تجویدی بود و‌ آنها را به صورت ناقص به جا نیاورد، ولی در قرائت تحقیق، قاری قرآن در به کار بستن قواعد نباید افراط کند.
37. 3. «تدویر» تدویر در لغت به معنی «گرد و مدوّر گردانیدن چیزی» آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتی بین تحقیق و حدر است[17]، به این صورت که کلام خدا به کارگیری الحان عرب و آواهای آن، ‌نیکو قرائت می‎شود.
38. البته زیبا گردانیدن (تحسین) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانایی است.[18]
39. تلاوت قرآن به روش تدویر، روش بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است. آنان که قائل به مدّ دادن مدّ منفصل هستند
40. ولی آن را به حدّ اشباع و طول نمی‎رسانند. قاریانی نظیر ابن عامر، کسایی و دیگران به این روش قرآن خوانده‎اند. و همه پیشوایان قرائت، این روش قراءتی را مطلوب و صحیح انگاشته‎اند.
41. نکته ها: عین از وسط حلق تلفظ می شود، طوری که گویا صدای ‎ حرف به دیواره حنجره کشیده میشود. صدایی غلیظ و قابل امتداد دارد. رعایت اعتدال مهم است، یعنی نباید آن را خیلی محکم یا خیلی سست ادا کرد. همزه (أ- ء) تیز محکم و غیرقابل امتداد تلفظ میشود. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم