امیر المومنین متقین52- پرهیزگاران طالب حلال ند «و طلبا فى حلال » 52- پرهیزگاران طالب حلال ند «و طلبا فى حلال » ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از متقیان) طلب کردن مال حلال را.

                                      بسم الله الرحمن الرحیم

1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. امیر المومنین متقین52- پرهیزگاران طالب  حلال ند «و طلبا فى  حلال »
2. 52- پرهیزگاران طالب  حلالند «و طلبا فى  حلال » ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از متقیان) طلب کردن مال  حلال  را.
3. شرح: از اوصاف دیگر آنها این است که هرگز به دنبال مال از طریق حرام نیستند، حتى اگر هدیه‏اى براى آنها آورده شود، تا نفهمند از چه مالى است از آن استفاده نمى‏کنند.
4. تنبل سربار- از این فراز به دست مى‏آید، پرهیزگاران اولا در طلب روزى هستند، و انسانهاى تنبل و تن‏پرور و سربار جامعه نیستند و ثانیاً تلاشگرند ولى در مسیر  حلال ، طلب روزى مى‏کنند ولى روزى  حلال  و طیب.
5. حلال و پاکیزه - اساساً خداوند متعال نیز به جز روزى  حلال  را براى بندگان خود تجویز نکرده است، گرچه همه چیز از او است ولى حق استفاده را فقط در امور طیب و حلال و پاکیزه داده است.
6. اشیاء طیب - در آیات مختلفى به خوردن اشیاء طیب امر شده است: کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً «بخورید از پاکیزه‏ها، و عمل صالح و نیک انجام دهید» این آیه نشان مى‏دهد که اجازه دادن خداوند به حق استفاده از طیبات منوط به انجام عمل صالح است. اگر از نعمتهاى پاکیزه‏ خداوند بخورى و سر به طغیان بردارى، تخلف از دستور ولى نعمت خود کرده‏اى و امر تو بدست او است تا با تو چه کند! کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ  حلال ا طَیِّباً: «بخورید  حلال  و طیب از آنچه در زمین است».
7. بزرگترین عوامل مؤثر - یَسْئَلُونَکَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ‏: « (اى پیامبر) از تو سؤال مى‏کنند چه چیزى براى آنها  حلال  است، بگو حلال است براى شما طیبات و پاکیزه‏ها». آنچه انسان با آن ارتزاق مى‏کند، از بزرگترین عوامل مؤثر در جسم و روان و نسل آدمى است، روحیات انسان متأثر از غذائى است که مى‏خورد، بدن آدمى ساخته شده از چیزى است که تناول مى‏کند.
8. غذاى مشتبهى نخورى،- در حالات مرحوم محمدباقر مجلسى هم نقل شده که در وقتى که مادرش بر او باردار بود، مرحوم مجلسى اول (محمدتقى) پدر او گفته بود، هر چه من در خانه مى‏آورم باید بخورى، نه چیز دیگرى، زیرا نمى‏خواهم غذاى مشتبهى بخورى، چون بر بچه مؤثر است، مرحوم مجلسى متول شده، و بزرگ مى‏شود، تا نوجوانى مى‏شود، روزى برحسب بازى و شیطنت بچه‏گانه چیزى شبیه میخ بزرگ یا جوالدوزى که به دست داشته در مشک یکى از آب‏کش‏ها فرو مى‏کند، و پا به فرار مى‏گذارد، خبر به پدر وى مى‏رسد و پس از این که خسارت را مى‏پردازد، به مادر وى مى‏گوید از تو سؤالى مى‏کنم باید جواب صحیح بدهى مگر نگفتى از غیر از آنچه من‏ مى‏آورم نخورى، گفت چنین نکردم، گفت خیر اگر چنین کرده بودى، این اتفاق نمى‏افتاد
9. سوزن در مال غیر - خوب فکر کن چه خورده‏اى که روى این بچه اثر گذاشته، و امروز چنین کرده است، پس از مدتى فکر، گفت یادم افتاد روزى در حیاط خانه خیاطى مى‏کردم انارى از درخت همسایه به خانه ما افتاد و من با سوزن به درون آن فرو کرده و مقدار آبى از آن خورده بودم و چون به یاد حرف شما افتادم بقیه را نخوردم، مرحوم مجلسى گفت معما روشن شد، سوزن جوالدوز، و انار مشک شد!
10. هفتاد جزء عبادت - از رسول گرامى (صلى الله علیه و آله) نقل شده: «العبادة سبعون جزءً و افْضَلُها جُزءً طَلَبُ الحلال »:«عبادت هفتاد جز دارد و افضل آنها طلب روزى  حلال  است». یعنى به دنبال روزى  حلال  رفتن از بزرگترین عبادات است.
11. خوردن مال حرام - و روى همین اصل در حدیثى دیگر از پیامبر   (صلى الله علیه و آله) رسیده:«العِبادَةُ مَعَ اکل الحَرامِ کالبَناء عَلَى الرَّمل»: «عبادت با خوردن حرام مثل بنا ساختن بر زمین رملى و شنى است که به هیچ وجه استقامت ندارد و ساختن ساختمان بر آن کارى عبث و بى‏فائده است».
12. عبادت ده جزء - در روایت قدسى آمده که «اى احمد (مراد پیامبر (صلى الله علیه وآله) است) عبادت ده جزء است، نه جزء آن در طلب حلال است، پس اگر غذا خوردن و آشامیدن خود را طیب و پاکیزه کردى، در حفظ و حمایت من هستى».
13. رزق وقوت برگزیده - بزنطى راوى معروف و صحابى حضرت رضا (علیه السلام) مى‏گوید: به حضرت رضا (علیه السلام) گفتم: «فدایت شوم از خداوند عزوجل بخواه،  حلال  روزى من گرداند، حضرت فرمودند: آیا مى‏دانى حلال  چیست؟ گفتم آنچه در نزد ما کسب پاکیزه و طیب باشد،  حلال  است، حضرت فرمودند: بسیار على بن الحسین زین‏العابدین (علیه السلام) مى‏فرمود:  حلال  رزق و قوت برگزیدگان است‏ «الحلال  قُوتُ المُطْطَفَین» سپس فرمودند: از خدا چنین بخواه‏ «اسئلک من رزقک الواسع»: «از رزق و روزى واسع تو درخواست و طلب مى‏کنم».
14. انگل وسر بار - در روایت است که وقتى پیامبر   (صلى الله علیه و آله) از مردى خوشش مى‏آمد از او سؤال مى‏کردند، شغل و حرفه تو چیست؟ اگر مى‏گفت شغلى ندارم، مى‏فرمود «سقط من عینى»: «از چشم من افتاد». این روایات اهتمام پیامبر (صلى الله علیه و آله) را به کسب و کار از طریق  حلال  روشن مى‏کند و این که حاضر نبودند، حتى لحظه‏اى یک فرد انگل و سربار جامعه باشد.
15. زاد وتوشته بهشتی - در حدیثى از پبامبر   (صلى الله علیه و آله) آمده‏ «مَنْ اکتسب مالا مِنْ غیر حِلّه کانَ زادهَ الى النار»: «کسى که کسب مال از طریق غیر حلال  کند، آن مال زاد و توشه او بسوى آتش جهنم است». یعنى در مسیر قیامت مال  حلال  زاد و توشه افراد بهشتى است، و مال حرام زاد و توشه افراد جهنمى و هر دسته از اینها با این غذاى سفر، به مقصد خود بهشت و جهنم مى‏رسند.
16. قلب نورانی - در حدیثى دیگر از آن بزرگوار آمده‏ «مَنْ اکَلَ الحلال  ارْبَعینَ یوماً نَوّر اللّه قَلْبَه»: «کسى که چهل روز غذاى  حلال  بخورد، خداوند قلب او را نورانى کند».
17. تاریکی لقمه حرام- این روایت ناظر به همان اثرى است که گفتیم لقمه حلال  بر روان و روح و قلب آدمى دارد، لقمه حلال  تا چهل روز نورانیت در قلب ایجاد مى‏کند، و در مقابل لقمه حرام تاریکى و گرفتگى و افسردگى دل را به همراه دارد.
18. مال حرام مانع قلب نورانی - استاد مى‏فرمودند در مسجد الحرام جوانى دامن مرا گرفت و گفت نمى‏دانم، چرا حال دعا در این مکان پر عظمت که همه حال دعا و انابة دارند من ندارم، گفتم:سفر اول اگر کسى بیاید، باید از خود بى خود شود، از گناهانت استغفار کن، شاید مال حرام خورده‏اى، وگرنه کانون نورى که هر فاقد نور را نورانى مى‏کند، چرا باید قلب تو را نورانى نکند، جائى که مرکز نور است، چرا نور قلب را نباید زیاد کند.
19. تاریکی در قلب - درست است که در روایات داریم: «کل شى‏ء  حلال  حتى تعرف انه حرام»: تا علم به حرمت ندارد هر چیزى  حلال  است ولى این از نظر حرمت تکلیفى است، یعنى تا ندانى حرام نیست بخورى ولى اثر وضعى خود را دارد، چنانکه اگر ندانى شیشه‏اى شراب است و بخورى فعل حرام انجام نداده‏اى، ولى آیا مست نمى‏شوى!؟ مال حرام هم اگر علم نداشته باشد، به حرمت آن، ولى آن تاریکى را براى قلب خواهد آورد.
20. عدم قبول وجبات ومستحبات - و نیز از همان حضرت است که براى خداوند فرشته‏اى است که بر بام بیت المقدس ندا مى‏دهد در هر شب «من اکل حراما لم یقبل الله منه صرفا و لا عدلا و الصرف النافلة و العدل الفریضة»: «کسى که حرام خورد خداوند صرف و عدل او را قبول نکند، و صرف نوافل و مستحبات و عدل فرائض و واجبات است».
21. عدم قبول تسبیح وشکر - مولى على (علیه السلام) نیز فرمودند: «اى کمیل زبان از قلب ظهور مى‏کند (یعنى هر چه در قلب است به زبان مى‏آید و هر چه زبان مى‏گوید چیزى است که از دل تراوش کرده است) و قلب از غذا پابرجا است، پس نظر کن، در آنچه قلب و جسم تو از آن تغذّى مى‏کند. اگر حلال  نباشد خداوند تسبیح و شکر تو را قبول نمى‏کند.
22. در میل خوراکی اقتدا به بزرگان - این بزرگوارانى که این‏گونه توصیه مى‏کنند خود از عاملان به این دستورات الهى بوده‏اند، و جا دارد پرهیزگاران به آنها اقتدا کنند. در احوالات پیامبر   (صلى الله علیه و آله) آمده که «امّ عبدالله خواهر شدّاد بن أوس قدح شیرى براى افطارى پیامبر   (صلى الله علیه و آله) فرستاد، حضرت توسط شخصى براى او برگردانده، فرمودند: این شیر کجا بوده گفت: از گوسفند است بار دیگر پیامبر(صلى الله علیه و آله) برگرداندند، و فرمودند گوسفند از کجا بوده، گفت از مالم خریدم، پس آن حضرت نوشیدند، فرداى آن روز امّ عبدالله نزد پیامبر   (صلى الله علیه و آله) آمد و گفت یا رسول الله من براى شما شیر مى‏فرستم و شما برمى‏گردانید؟!
23. خوراک طیب  عمل صالح - پیامبر (صلى الله علیه و آله) به او فرمود: انبیاء و رسولان قبل از من این گونه مأمور بودند که چیزى نخورند مگر طیب باشد، و عملى نیز جز عمل صالح انجام ندهند».شاید از آیات و روایاتى که پس از خوردن مال  حلال  و طیب، سخن از عمل صالح مى‏گوید بتوان استفاده کرد که خوردن مال حلال  خود مؤثر در انجام عمل صالح و ازدیاد آن است.
24. طلب مال حلال - در مورد اوصیاء این نبىّ مکرّم (صلى الله علیه و آله) نیز چنین بوده است. در مورد امام صادق (علیه السلام) نقل شده که روزى «مصادف» غلام خود را خواستند و به او هزار دینار دادند، و فرمودند آماده سفر به مصر شو، زیرا خانواده ما زیاد شده‏اند (گویا حضرت براى روزى خانواده خود در مضیقه بودند و دست به تجارت زدند) «مصادف» جنسى خرید و با تجار به طرف مصر رفت. وقتى نزدیک مصر شد، قافله‏اى در خارج مصر به آنها رسید، از آنها پرسیدند اوضاع تجارت چگونه است؟ و گفتند ما این متاع را که متاعى عمومى و مورد نیاز همگان است داریم. افراد آن قافله گفتند، در مصر از این متاع نیست، پس قسم خوردند، و عهد کردند که متاع خود را نفروشند مگر به دو برابر قیمتى که خود خریده‏اند (یعنى شى‏ء یک دنیارى را به دو دینار بفروشند). وقتى متاع را فروخته و پولها را گرفته، به مدینه بازگشتند، «مصادف» غلام حضرت وارد بر امام صادق (علیه السلام) شد در حالى که دو کیسه که در هر یک هزار دینار بود داشت، گفت: فدایت شوم این سرمایه و این هم رنج است، حضرت فرمودند: این سود زیادى است، چگونه با متاع عمل کردید!؟ جریان را «مصادف» گفت و این که چگونه قسم خوردند،
25. شمشیر بر بدن آسانتر از کسب حلال است - حضرت فرمود: سبحان الله، قسم بر علیه مسلمانان مى‏خورید که به‏ ازاء یک دینار یک دینار سود برید، سپس یکى از کیسه‏ها را گرفته و فرمودند این رأس المال و سرمایه من که به شما دادم، و نیاز در این سود براى ما نیست،  سپس فرمودند: یا «مصادف» مِجالَدَةُ السُّیوفِ اهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الحلال ؛ «اى «مصادف» فرود شمشیرها بر کالبد و بدن در مبارزه، آسانتر از طلب حلال  است».
26. کراهت سود زیاد در معامله - جانم به فدایت اى رهبر جهانیان با این که نیازمند به پول براى خانواده خود بودى، راضى به این معامله پرسود نشدى گرچه براى حضرت حرام نبود و از این رو فقهاء مثل شیخ حرعاملى، در وسائل، فتوى به کراهت این گونه معامله داده‏اند، در مکتب این امام همام طلب مال حلال  مشکلتر از شمشیر خوردن است!
27. معامله با طیب و رضایت - اى برادر مواظب باش و به خیال زیاده‏خواهى، حق و ناحق نکنى، اگر فکر مى‏کنى، با کلاه گذاشتن بر سر مردم رزق و روزیت زیاد مى‏شود فکر درستى نیست و بدان که، اگر معامله با طیب و رضایت برادر دینیت نبود، به فعل حرام مرتکب شده‏اى، و مالى که از حرام آید علاوه بر عذاب اخروى مالى بى‏برکت است، سعى کن حرمت مال مسلمان را نگاه دارى که
28. حرمت مال مسلمان - در روایت از رسول اکرم   (صلى الله علیه و آله) رسیده‏ «حرمة مال المسلم کحرمة دمه»: «حرمت و احترام مال مسلمان مثل احترام و حرمت خون او است»، مواظب باش با خوردن مالش خونش را نخورى!
29. خوردن مال برادر - در حجة الوداع و سفر آخرى که پیامبر   (صلى الله علیه و آله) به حج رفتند، در خطبه‏اى که ایراد کردند فرمودند: «ایُّها الناس انما المؤمنون اخْوَه و لا یحلّ لِمؤمِن مالُ اخیه الّا مِنْ طیب نفس منه»:«اى مردم مؤمنان برادرند وحلال  نیست براى مؤمن (خوردن) مال برادر دینى خود مگر با رضایت او باشد».
30. تجارت با رضایت - در قرآن نیز فرمود: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ‏: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، اموال خود را بین خود به باطل نخورید، مگر اینکه تجارت و معامله با رضایت شما (صاحب مال) باشد».
31. خود را خسته مکن - اى عزیز به خداوندى که تو را خلق کرده، و تا حال روزى داده، بیشتر از آنچه باید به دست تو رسد، نمى‏رسد، پس زیاد خود را خسته مکن، به امید خدا به سر کار خود رو و با کسب  حلال  امور خود بگذران، اگر حق را باطل کردى، و فکر کردى مال بسیار به هم زدى چه بسا در جائى از دست دهى که خود نمى‏فهمى، و اگر حساب کنى مى‏بینى آن مقدار که بنا بوده به تو رسد همان مقدار باقى مانده‏اى است که در دست تو است.
32. نفس خود را محروم مکن - در مورد این که بیش از آنچه مقدر است به دست ما نمى‏آید، حکایتى عرض کنم، در روایتى آمده که روزى امیرالمؤمنین على (علیه السلام) داخل مسجد شدند، و به مردى گفتند: استر و مرکوب مرا نگه دار، آن مرد هم لجام آن را سرقت کرده و قاطر را رها کرد، و رفت، پس از مدتى حضرت بیرون آمده، و در دستشان دو درهم بود، و خواستند به مرد دهند در عوض نگهدارى استر، ولى حضرت استر را بدون لجام یافتند؛ سپس به غلام خود دو درهم را دادند تا لجامى بخرد، غلام لجام استر حضرت را در بازار یافت، در حالى که آن سارق به دو درهم فروخته بود، حضرت فرمودند: «انّ العَبْدَ لَیَحْرُمُ نَفْسَه المُرزَق ال حلال  بترک الصبر و لا یزداد على ما قُدِّرَ له»: «بنده نفس خود را محروم مى‏کند از روزى  حلال  به جهت عدم بردبارى ولى از آنچه براى او مقدر شده است زیاده بهره نمى‏برد».
33. کندى رسیدن رزق،- صاحب وسائل از مرحوم کلینى نقل کرده که امام باقر (علیه السلام) فرمودند: رسول اکرم   (صلى الله علیه و آله) در حجة الوداع فرمودند: «جبرئیل امین در قلب من القاء کرد که: هیچ نفسى نمى‏میرد مگر این که رزقش را کامل کند، پس پروا داشته باشید از خدا و طلب و کسب خود را زیبا و ( حلال ) کنید، و کندى رسیدن رزق، شما را سست نکند، که با معصیت خدا آن را طلب کنید، زیرا خداوند تبارک و تعالى ارزاق را به صورت  حلال  میان خلقش تقسیم مى‏کند و به صورت حرام تقسیم نکند، پس کسى که از خداوند بترسد صبر نماید خداوند رزق او را از طریق  حلال  مى‏رساند و کسى که هتک حجاب سرّ کرد و عجله نمود و رزق خود را از غیر طریق  حلال  به دست آورد، خداوند  حلال  او را مى‏برد و روز قیامت او را به پاى میز محاسبه خواهد کشید».
34. تقسیم رزق - در روایتى دیگر صاحب وسائل از مرحوم شیخ مفید در «مقنعه» نقل مى‏کند که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: رزق بر دو نحو تقسیم مى‏شود: یکى مى‏رسد به صاحبش اگر چه طلب نکند، و نوع دوم این که معلقّ به طلب و خواست او است، پس آنچه براى عبد مقدور قسمت شده عاقبت به او مى‏رسد گرچه تلاشى براى آن نکند، و آنچه به سعى و کوشش شخص تقسیم مى‏شود، پس سزاوار است شخص آن را از طریق مشروع درخواست کند، نه غیر آن، پس اگر از جهت حرام طلب کرد و آن را یافت، همان رزق او محسوب شده، و روز قیامت محاسبه مى‏شود.
35. از فقر نتر سید - نکته‏اى که در پایان قابل تذکر است این است که بر زمامداران هر نظامى لازم است که شرائط و زمینه‏هاى اشتغال به کسب  حلال  را آماده کنند تا کسى دست به کسبهاى کاذب و حرام نزند، باید از قرآن یاد گیریم اگر در سوره نور مى‏فرماید: «مرد و زن زناکار را صد ضربه شلاق زنید» الزَّانِیَةُ وَ الزَّانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ این قانون است ولى زمینه‏هاى این قانون را هم ذکر کرده که ازدواج کنید و زمینه ازدواج جوانهارا مهیا کنید و از فقر نترسید، خدا تأمین کننده است، بر روى‏ مسأله حجاب و عدم چشم‏چرانى و عفیف بودن مرد و زن تکیه مى‏کند و بسیار موارد تربیتى دیگر.
36. قاعده لطف - در علم کلام بحث شده که ارسال رسل و انزال کتب و وجود امام برحسب قاعده لطف است یعنى خداوند که این انسان را خلق کرده و رشد او را مى‏طلبد، خود باید شرائط این رشد را که رسول و کتاب و وجود امام است، تأمین کند. چرا ما این قاعده را در بقیه امور و نسبت به خودمان فراموش کرده‏ایم، اگر مى‏خواهیم فقر نباشد، باید با فقر مبارزه کنیم اگر مى‏خواهیم فساد نباشد باید روشهاى صحیح دیگر ارائه دهیم، زمانى بود که جوانها به عکسهاى زنان آلوده و شخصیتهاى کاذب روى آورده بودند، و ما مى‏گفتیم این کار صحیح نیست ولى حرف زدن کافى نبود، باید چیزى ارائه مى‏دادیم، و از این رو در مجله مکتب اسلام اقدام به عکسهائى شد از مشاهد مشرفه و غیره که اگر گفتند چه بزنیم، آنها را ارائه دهیم.
37. زمینه رزق حلال - این قاعده کلى است، اگر کسى یا افرادى را منع از کارى کردیم، باید زمینه آن را فراهم کنیم، اگر مثلا مى‏گوئیم آقا روى دیوار اعلامیه و پوستر نچسبانید، باید در هر رهگذرى تابلو اعلانات بگذاریم. اینها همه را گفتیم تا روشن شود بحث طلب  حلال  از مصادیق این قانون کلى است که باید زمینه را براى آن ایجاد کنیم، این بحث اجتماعى مفصّل و مهمى است که به جهت اختصار به آن اشاره‏اى کردیم.
38. مرحوم الهى در ذیل این فراز (و طلبا فى  حلال ) چنین مى‏سراید:

به روزى در پس کسب  حلالند		به حشر آسوده زاندوه و وبالند
دهد رزق  حلال  آسایش دل‏		شود بر طاعت دلدار مایل‏
ستمکارى که جویاى حرام است‏		ز خون مردمش عیش مدام است‏
نبیند روى آسایش شب و روز		بسوزد عاقبت آن آتش افروز
حرام از دل برد مهر و وفا را		کند ناپاک قلب باصفا را
خرد را داور بیداد سازد		روان شاد را ناشاد سازد
حرام آرد به دل صد فکر باطل‏		کند جان را زیاد دوست غافل‏
هر آن کو پیشه ناپاک دارد		به محشر جان خود غمناک دارد
نیفتد طایر دولت به دامش‏		بریزد زهر، حسرت در مدامش‏
حرام اندوه و غمناکى فزاید		به جان پاک، ناپاکى فزاید
حرام است آنچه یابى یا  حلال  است‏		به تقدیر است و بیش و کم محال است‏
همان به جز طریق دین نپوئى‏		حلال  از سفره تقدیر جوئى‏

40. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 213 .. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

•  

 

 

 

امیر المومنین متقین 51- صبر در شدائد «و صبرا فى شدة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از متقیان) صبر کردنى در سختى و شدت.

 

                                           بسم الله الرحمن الرحیم

1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2.  امیر المومنین متقین 51- صبر در شدائد «و صبرا فى شدة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از متقیان) صبر کردنى در سختى و شدت.
3. شرح: پرهیزگاران در برابر شدائد و انبوه مشکلات زندگى صبور و بردبارند و در شرائط سخت و دشوار از کوره درنمى‏روند و با اتکاء به نیروى لایزال الهى صبر و استقامت ورزیده و سرانجام به پیروزى نهائى نایل مى‏شوند.
4. قتل صبر، - درباره صبر در فرازهاى قبل به طور مشروح بحث شد و گفته شد واژه صبر در اصل لغت به معنى حبس و نگهدارى است و سپس معانى جدیدى گرفته است، قتل صبر، کشتن توأم با شکنجه را گویند که طرف مقابل هیچ وسیله دفاعى ندارد، و این بواسطه حبس کردن و در تحت فشار قرار دادن حاصل مى‏شود، انسان وقتى در مقابل شهوات و مشکلات مقاومت کرد و نفس را از تعرض آنها حبس کرد، در فرهنگ قرآن و روایات صبر و استقامت بر آن اطلاق شده است.
5. صبر حبس نفس - مرحوم محمد نبىّ تویسرکانى این عالم بزرگوار و محقق جلیل در کتاب ارزشمند خود «لئالى الاخبار» گوید: «معنى صبر حبس نفس است از زشتیهائى که اشتها دارد و وادار کردن آن بر طاعات، و کاملترین فرد صبر بازداشتن نفس از بهره‏هاى نفسانى و شهوات حیوانیه مباحه است چه رسد باز داشتن نفس را از زشتیها و عدم متابعت آنها به طورى که نفس مرکوب آنها شود.

بلکه مرکوب او شوند همه‏		گر ز شهوت به صبر باز آید
تلخى صبر اگر گلوگیر است‏		عاقبت خوشگوار خواهد بود

5. حقیقت صبر - و نیز گوید: حقیقت صبر جرعه جرعه خوردن غصه‏ها در مصائب و تحمل بلایا است، چنانکه در «مسکن الفواد» (شهید ثانى) فرموده و نسبت به لغت داده است، «الصبر الحبس للنفس من الفزع من المکروه و الجزع عنه و انما یکون ذلک بمنع باطنه من الاضطراب و اعضائه من الحرکات الغیر المعتادة»
6. و غایت صبر این است که فرقى بین نعمت و محنت (آنچه در مقابل نعمت است) نگذارد بلکه محنت را بر نعمت ترجیح دهد، زیرا علم به حسن عاقبت آن دارد.
7. اقسام سه‏گانه صبر - در بحث‏هاى قبل در باره اقسام سه‏گانه صبر (صبر در مصیبت، صبر در معصیت، صبر در عبادت) بطور مشروح سخن گفتیم که دیگر به آنها نمى‏پردازیم.
8. فرهنگ صبر در اسلام: ‏ صبر در اسلام خود نوعى فرهنگ و دانش است، دانشى که باید آموخت، باید در مواضع مختلف آن را تکرار کرد تا مثل هر صفتى براى انسان ملکه شود.
9.  (1). لئالى الاخبار، جلد 1، صفحه 254 و 253- کتاب «مسکن الفواد عند فقد الا حبّه و الاولاد» از شهید ثانى (ره) است (یعنى ساکن کردن دل در موقع فقدان و از دست دادن دوستان و فرزندان) گفته‏اند وجه اینکه این کتاب را نوشت این بود که فرزندان زیادى از او وفات یافتند و فقط شیخ حسن صاحب معالم آن محقق شهیر و عالم عامل باقى ماند ولى اعتماد و اطمینانى به زنده ماندن او نداشت وقتى شهید ثانى به شهادت رسید فرزند او 4 سال یا 7 سال داشت .
10. بیش از هفتاد مرتبه این صفت  –در قرآن و احادیث صبر بسیار مورد مدح و مجد قرار گرفته، و صابران متصّف به صفاتى شده‏اند. در قران بیش از هفتاد مرتبه این صفت پسندیده ذکر شده و نوزده مرتبه خطاب به خود پیامبر (صلى الله علیه و آله) شده که صبر را پیشه خود سازد، و بسیارى از خیرات و درجات مبتنى بر صبر و ثمره آن شمرده شده است.
11.  پیشوا بخاطر صبر- براى نمونه، قرار دادن بنى‏اسرائیل را به عنوان پیشوا و هدایتگر به خاطر صبر دانسته است: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صبروا» و نیز فرموده: «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنى‏ عَلى‏ بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صبروا» و همچنین اجر صابران را بواسطه صبر آنها بى‏حساب قرار داده‏ «إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ‏» و غیر این آیات از آیات وارده در مورد صبر؛ و نیز در روایات بسیار مورد توجه قرار گرفته است:
12. چون صبر رود ایمان رود - امام صادق (علیه السلام) مى‏فرمایند: «الصبر مِنَ الایمان بِمَنزَلة الرأسِ مِنَ الجَسَد فَاذا ذَهَبَ الرأسُ ذَهَبَ الجَسَد کَذلکَ اذا ذَهَبَ الصبر ذَهَبَ الایمان» «صبر نسبت به ایمان به منزله سر نسبت به بدن است، پس زمانى که سر مى‏رود، بدن هم مى‏رود، همینطور وقتى صبر مى‏رود، ایمان هم مى‏رود».
13. افضلیت صبر نسبت به اعمال- و نیز در روایتى دیگر آن حضرت فرمودند: «وقتى مؤمن داخل قبرش شد، نماز در طرف راست و زکات در طرف چپ او قرار گرفته و اعمال نیک او سایه‏بان او مى‏شود و صبر در گوشه‏اى قرار مى‏گیرد، وقتى دو ملک سؤال مى‏آیند صبر به نماز و روزه و اعمال نیک گوید: رفیق شما نزد شما است اگر عاجز شدید از یارى او من نزد او (یعنى بنده مؤمن) هستم».
14. صابرتر ازما- در حدیث جالبى آن حضرت فرمودند: «ما صابریم و شیعه‏هاى ما صابرتر از ما هستند»، گفته شد چگونه صابرتر از شما هستند، فرمود: «زیرا ما صبر مى‏کنیم بر آنچه مى‏دانیم ولى شیعیان ما صبر مى‏کنند، بر آنچه نمى‏دانند».
15. رسول گرامى (صلى الله علیه و آله) نیز فرمودند: «الصبر نِصْفُ الایمان» «صبر نصف ایمان است». اگر سؤال کنى معنى نصف ایمان بودن صبر چیست؟ گویم غزالى در احیاء العلوم خود دو وجه براى این روایات ذکر کرده است:
16.  صبر و یقین - ایمان اطلاق بر تصدیقات و اعمال مى‏شود، پس براى ایمان دو رکن است یکى یقین و دیگرى صبر، مراد از یقین، معارف قطعى است و مراد از صبر، عمل به مقتضاى یقین.
17. و رسول گرامى (صلى الله علیه و آله) این دو را (یقین و صبر) را در روایتى جمع کرده و فرموده‏اند: «مِنْ اقلّ ما اوتیتُم الیقین و عَزیمةُ الصبر»: «از کمترین چیزهائى که اعطا شده‏اید یقین و صبر است».
18. ایمان : صبر و شکر - وجه دوم این که ایمان مشتمل است بر امورى که نفع مى‏بخشد و بر امورى که ضرر مى‏زند، مؤمن باید اعمال نافع را انجام داده، و شکر گزارد، و اعمال مضرّ را ترک کرده، و صبر در مقابل ترک آنها کند، پس شکر در مقابل اعمال نافع و صبر در مقابل اعمال مضرّ است، پس شکر نصف ایمان است، و صبر نصف دیگر آن و به همین جهت یکى از صحابه گفت: «الایمان نصفان، نصف صبر و نصف شکر»: «ایمان دو نصف است، نصفى صبر و نصفى شکر».
19. عفت نامند - در اهمیت صبر همین بس که تمام اخلاق حمیده به صبر برمى‏گردد، لکن براى این صبر در هر موردى اسمى است، اگر صبر در برابر شهوت شکم و فرج باشد، عفت نامند
20. و اگر در تحمل امر غیر ملایمى و سختى باشد اسمهاى آن نزد مردم مختلف است،
21. جزع گویند،- اگر در مصیبت باشد، صبر و ضد آن را جزع گویند،
22. «ضبط نفس» - اگر در موقع بى‏نیازى و ثروتمند بودن باشد که خود را نبازد، «ضبط نفس» گویند که در مقابلش «بَطَر» است که تکبر و خود را بزرگ شمردن باشد
23. شجاعت و صبر اگر در جنگ باشد، شجاعت و ضدش «جُبن» است
24. حلم و صبر- و اگر در فرو نشاندن غضب باشد، حلم و ضدش «سفه» و نوعى‏ نادانى است
25. سعه صدر وصبر -  اگر در برابر حوادث خیر و شرّ روزگار باشد، سعه صدر و ضدش ناراحتى و ضیق صدر است، و اگر در مخفى کردن کلام باشد، کتمان سرّ است
26. زهد و صبر- و اگر در برابر زیاده‏خواهى و زیاده بر زندگى معمولى باشد، زهد و ضدش حرص است و اگر صبر بر بهره‏هاى کم باشد، قناعت و ضدش، «شَره» و شدت میل است.
27. و بواسطه اشتمال صبر بر این صفات وقتى از پیامبر (صلى الله علیه و آله) از ایمان سؤال کردند، حضرت فرمودند: «هو الصبر» زیرا صبر اکثر اعمال ایمان و عزیزترین اعمال آن است.
28. فلسفه صبر در مباحث قبل به این بحث اشاره‏اى شد، و در ذیل این فراز نیز به چهار نکته اشاره مى‏کنیم:تمام کارهاى مثبت با موانعى روبرور است، کار مثبت و مهم بدون مخالف نمى‏شود، آزادى، استقلال، ایمان، تقوى، تحصیل دانش، کسب، بدون مشکل نمى‏شود، اگر اهل صبر نیستى وارد میدان نباید بشوى، اگر با یکى دو مانع مى‏خواهى کنار روى اصلا از اول پا در این مسیر نگذار.
29. صبر در نادیده گرقتن عیوب دیگران - یکى از بزرگان که استاد استاد ما بود، و از مراجع محسوب مى‏شد یک نفر در مشکل مالى سختى گرفتار شده بود، و نامه تندى توأم با ناسزا به آقا نوشت و آخر نامه مشکل مالى خود را ذکر کرده بود، آقا نامه را خوانده بودند، و براى این که آن طرف خجالت نکشد، نامه را پشت کتابهاى کتابخانه خود انداخته بودند، و پیغام براى آن شخص داده بودند که بیا مثل اینکه نامه براى من داده بودى، و من آن نامه را انداخته‏ام (مرادشان پشت کتابها بوده) چه‏ مشکل دارید،
30. صبر در نارحت نکردن دیگران - او آمده بود، و مشکل را مطرح کرده و گره کارش اصلاح شده بود، و آن عالم بزرگوار فرموده بود، او فکر کرد نامه‏اش را نخوانده‏ام ولى این کار را کردم تا هم به او کمک شده باشد و هم ناراحت نباشد.
31. صبر ضامن اجرای عمل خیر - پش ضامن اجراى تمام کارهاى خیر صبر است، با صبر مى‏توان به اهداف‏ عالى رسید.
32. بلبل چون عاشق گل است، گاه بدنش هم از خارها خون‏آلود شود ولى نمى‏هراسد، تو هم باید در کنار گلهاى روزگار از خارها نهراسى گرچه خون‏آلوده شوى.
33. انسان تحت فشار انگیزه‏هاى درونى و بیرونى است؛ همیشه انگیزه‏ها و نیازهائى او را به طرف گناه مى‏کشاند، هواها و نیازها و خواهشهاى نشأت گرفته از شهوت از درون و محیطهاى فاسد و شیطان و دوستان ناباب و غیره از برون مزاحم و رهزن مسیر تکامل و صلاح اویند، اگر نخواهد استقامت داشته باشد از کوره در مى‏رود، پس صبر عامل بازدارنده از گناه است.
34. اصولا دنیاى ما-  آمیخته با حوادث تلخ و شیرین، کامیابى و ناکامى، شکست و پیروزى، نیش و نوش است. هر روز دوستان از دنیا مى‏روند و اگر از دنیا مأیوس شویم و در حادثه اول و دوم خود را ببازیم، مرده‏اى بیش نیستیم، انسان به امید زنده است، آدم مأیوس در حساب مرده‏ها است. باید در برابر همه حوادث صبر کرد،
35.  صبرتا به - جائى رسید، اینکه در عرف مى‏گویند ان شاء الله غم اول و آخرتان باشد، این دعا نیست، این نفرین است، یعنى امیدوارم ان شاء الله اول از همه بمیرى، زیرا مگر مى‏شود در این دنیا مردن و از دست رفتن نباشد، اگر مى‏خواهى این غمى که الان بر تو وارده شده غم اول و آخر تو باشد، باید اول از همه بروى تا غمى نبینى! پس صبر عامل امیدوارى است.
36. صبر عبرت گرفتن - علم و دانش آموزى ثمره صبر است، از آیات قرآن نیز چنین استفاده مى‏شود در آیه 33 شورى بعد از اینکه خداوند از نشانه‏هاى خود خبر مى‏دهد مى‏فرماید: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ* «همانا در آنها نشانه‏هائى است براى هر صبر کننده و شکرگزارى». اسرار آفرینش، آیات خداوند است و علم به آنها نیاز به صبر دارد، آن هم صبر بسیار، زیرا ( «صبّار» صیغه مبالغه است) کشف آثار هستى و عبرت گرفتن از آنها نیاز به صبر دارد.
37. صبر با حوصله یکی است - از دانشمندان خارجى 20 سال زحمت مى‏کشد، تا کتاب مورچگان بنویسد که یک عالم توحید است. درباره نیوتن گفته‏اند وقتى سیب از درخت به زمین افتاد، تا وقتى که علم به نیروى جاذبه زمین پیدا کرد، مدت 5 سال طول کشید، یعنى درباره همین حادثه ساده 5 سال با صبر و حوصله مطالعه کرد!
38. براى یادگیرى صبر و استقامت، شرح حال علماء باید مطالعه شود، چه علماى مذهبى و چه غیرمذهبى، هر کس به جائى رسید چه در مسیر توحید و چه در غیر این مسیر، بدون صبر نرسید، امیدوارم خداوند ما را در علم آموزى در مسیر خود صبّار و شکور قرار دهد.
39. صبر و تحمّل‏- الهى در ذیل این فراز (و صبرا فى شدة) چنین گوید:
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

باغبان گر پنج روزى صحبت گل بایدش‏

در کنار خار هجران صبر بلبل بایدش‏

 

هم آنان را ز تسلیم و توکّل‏		به هر سختى بود صبر و تحمّل‏
چه سختى ها که گیتى در پى انگیخت‏		چو نیروى صبورى دید بگریخت‏
بیابان جهان پرخار و خاشاک‏		صبورى بر مثال رخش چالاک‏
چو رخش صبر باشد نرم رفتار		گذارد پا به نرمى بر سر خار
جهان صحرا و سختیها سبک باد		صبورى همچو کوه سخت بنیاد
شکیبائى گزین چون پارسا مرد		صبورى کن چو پیش آید غم و درد
شکیبائى ظفر بخشد سرانجام‏		نیابد بى صبورى هیچ کس کام‏
چو سختى روى آرد مرد هوشیار		به پاى صبر بشتابد پى کار
به جانش صبر او آرام بخشد		فلاحش دست گیرد کام بخشد
نگردد تنگدل در هیچ سختى‏		بر آرد شاخ صبرش نیک بختى‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 201

امیرالمومنین ، متقین 50- آراستگى در عین تهیدستى‏ «و تجملا فى فاقة» «و تجملا فى فاقة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) جمالى در حالت فقر‏ و تنگدستى.

1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1.  امیرالمومنین ، متقین 50- آراستگى در عین تهیدستى‏ «و تجملا فى فاقة» «و تجملا فى فاقة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) جمالى در حالت فقر‏ و تنگدستى.
2. دست نیاز به سوى کسى - شرح: تجمّل از باب تفعّل یعنى به سختى خود را زیبا و جمیل جلوه دادن، متقین در حالت فقر‏ خود را غنى و بى‏نیاز نشان مى‏دهند. آنها گرچه فقیرند، ولى اظهار غناء و بى‏نیازى مى‏کنند. آنها فقر‏ خود را از مردم پنهان مى‏کنند، آنها عفت خود را از دست نداده و دست نیاز به سوى کسى دراز نمى‏کنند، و از دیگرى سؤال و درخواست نمى‏نمایند.
3. خداوند متعال اصحاب «صُفة» را به این خصلت مدح کرده است: «یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً»:
4. «از فرط عفاف چنان احوالشان بر مردم مشتبه شود که هر کس از حال آنها آگاه نباشد آنها را غنى و بى‏نیاز مى‏پندارد، اما آنهارا از سیمایشان مى‏شناسى، هرگز با اصرار چیزى از مردم‏ نمى‏خواهند».
5. از امام باقر (علیه السلام) روایت شده که این آیه در مورد اصحاب صُفّه است، اینها چهار صد نفر از مسلمانان مکه و اطراف مدینه بودند که نه خانه در مدینه داشتند، و نه خویشاوندى که به منزل آنها بروند، از این جهت در مسجد
6. پیامبر (صلى الله علیه و آله) مسکن گزیده، و آمادگى کامل خود را براى شرکت در میدانهاى جنگ و جهاد اعلام داشته بودند، ولى چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار نبود، دستور داده شد به صفة (سکوى بزرگ و وسیع) که در بیرون مسجد قرار داشت منتقل شوند. آیه فوق نازل شده و به مسلمین دستور داد به آنها کمک کنند و چنین کردند، آنها اوقات خود را مشغول تعلّم و عبادت بودند، هر کس آنها را مى‏دید به خاطر عفت‏نفس و خویشتندارى از سؤال، آنها را غنى مى‏پنداشت آنها این کار را براى رسیدن به رضوان الهى و ثواب فراوان الهى مى‏کردند.
7. مرحوم خوئى در شرح خود گوید عدم درخواست با اصرار آنها که خداوند در آیه گوید، از باب سالبه به انتفاء موضوع است یعنى اصلا سؤال و درخواستى نمى‏کنند و عفّت باطنى آنها و حریت آنها اجازه مطلق سؤال چه با اصرار و چه بى اصرار نمى‏داده،
8. چنانکه مى‏گوئید مثل او را ندیدیم، و مرادتان این است که اصلا مثل و شبیهى ندارد تا دیده باشم، این سالبه به انتفاء موضوع است، یعنى موضوعى که شبیه سؤال و درخواست باشد اصلا در کار نبوده است.
9. البته احتمال‏ دیگرى هم داده شده که مراد این است که اگر مضطر شوند، محترمانه مشکل خود را بدون اصرار به اطلاع برادر دینى خود مى‏رسانند، و هرگز با اصرار فراوان به این و آن از شخصیت و عفت‏نفس خود نمى‏کاهند.
10. «خداوند دوست دارد - در حدیثى در مجمع البیان آمده است که‏ «انَّ اللّهَ یِحبّ ان یَرى اثَرَ نِعمَتِه على عَبْدِه و یَکره البُوْس و التَّباؤس و یُحِبّ الحلیم المتعَفِّف مِنْ عباده و یبغض البذّى السائل المُلْحِف»: «خداوند دوست دارد اثر نعمت خود را بر بنده‏اش‏
11. ببیند و کراهت دارد سختى و فقر‏ را و دوست دارد صبور عفیف از بندگانش را، و انسان پست سؤال کننده و مصرّ را دشمن دارد»
12. شخص پرهیزکار با سختى فقر‏ را تحمل مى‏کند، و از آن نمى‏هراسد، زیرا «إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ» «مى‏داند منبع هر چیز در نزد خداست». اصل فقر‏ در اسلام منفور است، فقر‏ را سواد و سیاهى صورت در دو دنیا مى‏داند «الفقر‏ سواد الوجه فى الدارین»؛ «ولى گاهى فقر‏ به انسان تحمیل مى‏شود، جنگ تحمیلى، زلزله، خشکسالى، قحطى، سیل و عوامل طبیعى گاهى موجب فقر‏ و از بین رفتن سرمایه‏ها مى‏شود؛ عده‏اى فقیر و تنگدست و آواره به جاى مى‏گذارد، یا شخصى بالخصوص ورشکست مى‏شود، تلاش کرده فقیر نباشد ولى شد، اینجا جاى کفران نیست، جاى تجرّى و عصیان نیست، چرا با فقر‏ خود را نابود کنیم؟ ممالکى بودند که در جنگ جهانى ویران شدند ولى با همت نیروهاى خود بلند شده و از دیگران سبقت گرفتند.
13. متذکر مى‏شویم که فقر‏ و فقیر مطلوب اسلام نیست، کسى نگوید باید حتماً فقیر داشته باشیم وگرنه بعضى احکام اسلام مثل خمس و زکات و صدقه از بین مى‏رود، زیرا جواب مى‏دهیم که اسلام نگفته باید موضوعات را حفظ کرده بلکه فرموده احکام را حفظ کنید، اصل استحباب صدقه و وجوب خمس و زکات و دیگر انفاقات را باید حفظ کرد، چون حکم اسلام است، ولى لازم نیست فقیر درست کنیم، چنانکه وقتى مى‏فرماید گوشت خوک حرام است نه اینکه حتماً خوک پرورش دهید، تا این موضوع باشد ولى استفاده نکنید، اصل حرمت را رعایت کنید که اگر خوکى بود، از گوشت آن نخورید و همچنین است دیگر مسائل اسلام.
14. در روایات است که «عفاف زینت فقر‏ و تنگدستى است» «کسى که اظهار فقر‏ کند، قدر و ارزش خود را و شخصیت خود را ذلیل کرده است»، «مخفى کردن فقر‏ و امراض از جوانمردى است» «خداوند فقر‏ را امانت در نزد خلقش قرار داده، پس کسى که آن را پنهان کند خدا اجر روزه‏دار نمازگزار به او عنایت کند» و «خداوند دوست دارد مؤمن را وقتى که فقیر و خویشتندار باشد».
15. واما رویات :1قال على (علیه السلام): «العفاف زینة الفقر‏» (بحار، جلد 72، صفحه 93- نهج‏البلاغه، حکمت 68، صفحه 340). 2«من اظهر فقر‏ه أذلّ قدره» (غرر الحکم). (3). اخفاء الفاقة و الامراض من المرّوة (غرر الحکم).(4). «انّ اللّه جعل الفقر‏ امانة عند خلقه فمن ستره اعطاه اللّه مثل اجر الصائم القائم ..». (کافى، جلد 2، صفحه 260، جزء 3، از رسول اللّه و صفحه 241، خبر 8، از على (علیه السلام)).(5). «انّ اللّه یحبّ المؤمن اذا کان فقیراً متعفّفاً» (کنز العمال، خبر 16649 از رسول اللّه (صلى الله علیه و آله)) (این اخبار را نیز صاحب میزان الحکمه در جلد 7، صفحه 519 آورده است).
16. در اینجا به حالاتى از علماء اشاره کنم که چگونه با زهد فقیرانه زیستند و تحمل کردند، و وجهه خود را از دست ندادند: 1- آقا سید حسن قوچانى نجفى که یکى از شاگردان عالم بزرگوار آقا سید محمدباقر درچه‏اى (استاد مرحوم آیة اللّه العظمى بروجردى) و شاهد وضع زندگى او نزدیک بوده است، درباره این مرد بزرگ مى‏نویسد:
17. «بسیار زحمت مى‏کشید و شب و روز مشغول مطالعه و تفکر علمى بود، در مدرسه نیم‏آور ساکن بود و در شهر منزل نداشت و زن و بچه‏اش در درچه پیاز (محل تولدش) بودند. پنجشنبه و جمعه را به روستاى درچه پیاز مى‏رفت و عصر جمعه نان و ماست یک هفته را به مدرسه مى‏آورد و تا آخر هفته‏
18. در مدرسه مانند سایر طلبه‏ها مى‏گذراند، سید محمدباقر شب زنده‏دار و شوخ‏طبع بود و فقیرانه به سر مى‏برد».مرحوم همائى درباره استاد خود آخوند ملاعبدالکریم گزى مى‏گوید:
19. «وى به راستى شیخ بهائى عصر خود بود، و مرجعیت تامه قضا و فتوا داشت، و در عین این که سى چهل سال تمام امور قضائى اصفهان و توابعش در دست او بود، شبى که درگذشت، خانواده او نفت چراغ و نان شب نداشتند، و مرحوم فشارکى از محل وجوهات حواله داد، تا براى خانواده او شام شب و لوازم معیشت تهیه کردند، و من خود یکى از حاضران آن واقعه و مباشر آن خدمت بوده‏ام».
20.  صنیع الدوله وضع خانه و بیرونى و اندرونى و سادگى زندگى فیلسوف عالى‏قدر مرحوم ملاهادى سبزوارى را با شرح و تفصیل آورده، و مى‏گوید: «بیرونى آن مرحوم فضائى دارد به مساحت 6* 6 ذرع و اتاقى است در طرف مشرق آن، که از خشت و گل بنا شده، و سقف آن از تیر و هیزم ناتراشیده است و دیوارها حتى از اندود کاهگل هم عارى است
21. و هنگامى که ناصرالدین شاه به خراسان مى‏رفت در تاریخ اول ماه صفر 1284 ه-. ق در همان اتاق به زیارت «حاج ملاهادى» نائل شد و ایشان هم همان جا از او پذیرایى کرد». (وصف این دیدار در سفرنامه خراسان آمده است). صنیع الدوله چنین ادامه مى‏دهد: «... چند درخت توت کهن در باغچه حیاط آن هست و تمام حجرات از خشت و گل است منتها کاهگل دارد.
22. و نهار ایشان غالباً یک پول نان بود که بیشتر از یک سیر از آن نمى‏خوردند، و یک کاسه دوغ آسمان گون. و در اواخر
23. عمر به واسطه کبرسن و نداشتن دندان، شامشان یک بشقاب چلو با خورش بى‏گوشت و روغن بود و به آب‏گوشت و اسفناج قناعت مى‏کردند.
24. ایشان کتابخانه مفصل نداشتند، کتابخانه ایشان عبارت بود از چند جلد معدود و اندک (با این که محققى بزرگ بود).
25. در حالات حاج ملاهادى سبزوارى نوشته‏اند: ناصرالدین شاه که بعضى از آثار وى را خوانده بود، مى‏خواست او را ببیند و هنگامى که از تهران به مشهد مى‏رفت در سبزوار توقف نمود، و عازم خانه حاج ملاهادى سبزوارى گردید، و به ملتزمین سپرد که ورود او را به حاج ملاهادى اطلاع ندهند، و تنها، راه خانه دانشمند را پیش گرفت و ملتزمین از عقب ناصرالدین شاه مى‏آمدند. وقتى ناصرالدین شاه وارد خانه حاج ملاهادى شد، هنگام ظهر بود صاحب‏خانه بر سر سفره نشسته مى‏خواست غذا بخورد.
26. پادشاه قاجار مشاهده کرد که غذاى آن دانشمند یک گرده نان است و لقمه‏هاى نان را در یک ظرف کوچک که مایعى در آن مى‏باشد فرو مى‏کند و در دهان مى‏گذارد و ناصرالدین شاه فهمید که در آن ظرف سرکه است. کنار سفره بر زمین نشست، و از حال صاحب خانه پرسید و در ضمن نظرى به اطراف انداخت، و مشاهده کرد که در آن اتاق جز یک قطعه نمد که بر زمین گسترده شده و سفره را روى آن قرار داده‏اند، چیزى دیده نمى‏شود، گفت: آقا من تصور مى‏کردن که زندگى شما خوب است و اینک مى‏بینم که بر نمد مى‏نشینید و نان و سرکه مى‏خورید!
27. بعد از قدرى صحبت ناصرالدین شاه فهمید که فرش دو اتاق دیگر که در آن خانه است نیز از نمد مى‏باشد و از حاجى پرسید، چرا به آن زندگى محقّر ساخته است، او گفت این سه قطعه نمد را هم که کف اتاق انداخته‏ام باید در این جهان بگذارم و بروم و این نمدها در دنیا مى‏ماند و من رفتنى خواهم بود!
28. ناصرالدین شاه گفت: در این سن که شما دارید، نباید غذاى شما نان و سرکه باشد، و حاج ملاهادى سبزوارى گفت: کسانى هستند که مستحق مى‏باشند و من به آنها کمک مى‏کنم و به همین جهت به خود من بیش از نان و سرکه نمى‏رسد.
29. غذاى آن عالم نان و سرکه بود یا نان و نمک و در فصل بهار که در سبزوار سبزى فراوان مى‏باشد، چند شاخه سبزى هم به غذاى خود مى‏افزود.
30. (این چنین است) یک عالم شیعه و با وَرَع که در سراسر عمر درآمد خود را به مستحقین مى‏داد و خود به نان و سرکه و یا نان و نمک مى‏ساخت ....
31. آرى با این فقر‏، چنان عظمت و جمالى دارد که باید شاهان عالم بر خاک درگهش زانوى ادب سایند و به دست‏بوسى او افتخار کنند!
32. حاج شیخ محمدتقى بافقى این مرد بزرگ در مدت عمرش- هفتاد و دو سال- جز لباس کرباس و قدک اصفهان و یزد لباس دیگرى نپوشید، حتى عمامه‏اش هم کرباس بود هرگز ظروف چینى و بلور خارج استعمال نکرد و در منزلش ظرفى جز از جنس مس و سفالین پیدا نمى‏شد، و از آن دسته از مواد غذائى که از خارج وارد مى‏شد استفاده نکرد.

31. مرحوم حاج احمد آقا می‏گفت: حتی کتابی که جزو دوره مطالعاتی ایشان بود در آن روز هفتاد صفحه‏اش خوانده شده بود.

در اوائل علاقه زیادی به تحصیل نداشتم؛ تا چهار سال هر چه می‏خواندم نمی‏فهمیدم، پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شد و در خود یک نوع شیفتگی نسبت به تحصیل علم حس نمودم به طوریکه احساس خستگی و دلسردی نمی کردم، زشت و زیبای جهان را فراموش کردم،

32. بساط معاشرت‏ را بر چیدم، در خورد و خواب و لوازم زندگی به حداقل قناعت کردم، بسیار می‏شد شب را تا طلوع آفتاب مطالعه می‏کردم. کتاب شریف المیزان را در شب قدر 23 رمضان به پایان رساندم.

33. 13 پیه سوز شیخ انصاری را گربه ربود، شیخ در روشنایی مهتاب به مطالعه ادامه داد و بارها این قضیه اتفاق افتاد.
34. 18 شیخ طوسی عمر خود را گذاشت تا حوزه بغداد و کتابخانه بزرگ آن را بنا کرد. وقتی حوزه را تخریب و کتاب ها را آتش زدند تنها بود؛ باز از فرصت استفاده کرد و به نجف آمد و حوزه تشکیل داد.
35. اینها نمونه از احوالات زاهدان داراى عفت‏نفس بود که حاضر نشدند دست نیاز پیش کسى دراز کنند، و حالات دیگرانى چون شیخ انصارى، حاج شیخ عباس قمى، وحید بهبهانى، محقق اعرجى، ملاصدرا بلاغى، شاهدى دیگر بر وجود پرهیزگارانى بزرگ است.
36. سخن سراى شیرین زبان، الهى قمشه‏اى، در ذیل این فراز (و تجملا فى فاقة) گوید:

بگاه احتیاج آن سر فرازان‏		به خود گیرند ناز بى نیازان‏
به روز فقر‏ تن را در تجمل‏		نگه دارند و جان را از تذلّل‏
که بر حاجاتشان آگه نگردند		نداند کس که آنان مستمندند
که عاشق گر بسوزد یا بسازد		نخواهد غیر معشوقش نوازد

 

نیاز آور به کوى بى نیازى‏		نشین بر راه شاه دل نوازى‏
مگو با ما سر یارى ندارد		نکو شو تا حق نیکى گذارد
تو گر با اوئى او با تست بنیوش‏		مکن یک لحظه ایزد را فراموش‏

 

39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 193
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیرالمومنبن متقبن 49- خشوع‏ در عبادت‏ «و خشوعا فى عبادة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از آنها) خشوع‏ و تواضعى در عبادت.*** خشوع‏ در عبادت - شرح: از صفات دیگر پرهیزگاران خشوع‏ در عبادت است،

 

 

بسم الله الرحمن الرحیم

1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2. امیرالمومنبن متقبن 49- خشوع‏ در عبادت‏ «و خشوعا فى عبادة» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از آنها) خشوع‏ و تواضعى در عبادت.***
3. خشوع‏ در عبادت - شرح: از صفات دیگر پرهیزگاران خشوع‏ در عبادت است، در مباحث قبل گذشت که از موارد استعمال این کلمه مى‏توان استفاده کرد که خشوع‏ عمدتاً براى تواضع‏ درونى است گرچه براى برون هم اطلاق شده است و خضوع براى تواضع‏ اعضاء و جوارح برونى است.
4. صفات مؤمنین - این صفت خشوع‏ در عبادت و ‏ را خداوند از صفات مؤمنین شمرده و فرموده است: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ- الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ‏: «به تحقیق رستگار شدند مؤمنین، آن کسانى که در ‏شان خاشعند» قرآن نفرمود مؤمنین ‏ خوانها هستند که این رسم هر مسلمان اسمى است، بلکه فرمود در ‏ خاشع هستند.
5. قلب با توضع - در روایتى نقل شده که پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) مردى را دیدند که در نماز‏ با ریش خود بازى مى‏کند، فرمودند: «امّا انّه لو خَشَعَ قَلْبُه لَخَشَعَتْ جوارحه»: «اگر قلبش خاشع بود، جوراج او هم خاشع بودند».
6. دوری از غیر - مرحوم خوئى بعد از ذکر این روایت در شرح خود، چنین گوید: در روایت دلالتى است بر این که خشوع‏ در ‏ به قلب و به جوارح است، اما خشوع‏ به قلب این است که قلب را با تمام همّت براى ‏ خالى کند، و اعراض و دوری از غیر آن نماید پس غیر از عبادت و معبود در آن نباشد و اما خشوع‏ به جوارح روى آوردن و توجه به ‏ و عدم التفات به غیر و ترک کار عبث و بیهوده (مثل بازى با ریش و مو) است، ابن‏عباس در تفسیر خشوع‏ فرموده، خاشع (در ‏) کسى است که نشناسد چه کسى در طرف راست و چه کسى در طرف چپ او است.
7. توجه به راست چپ ندارد- در تفسیر مجمع البیان در ذیل آیه فوق چنین آمده: «خاضعون متواضع‏ون متذللون لا یدفعون ابصارهم عن مواضع سجودهم و لا یلتفتون یمینا و شمالا»: « (مؤمنین) خاضع و متواضع‏ و ذلیلند (در حال ‏) چشمهاى خود را از مواضع سجده خود برنمى‏دارند و توجه به راست و چپ خود ندارند».
8. دائماً به زمین نگاه می کرد - در حدیثى آمده: پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) گاه به هنگام ‏ به آسمان نظر مى‏کرد اما هنگامى که آیه‏ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ- الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ‏: «نازل شد دیگر سر برنمى‏داشت و دائماً به زمین نگاه مى‏کرد.
9. از پیامبر گرامى (صلى الله علیه و آله) سؤال شد خشوع‏ چیست؟ فرمودند:
10. فروتنى در نماز - «التواضع‏ فى الصلاة و أن یُقْبِلَ العبد بَقَلبِه کلّه على ربّه عزّوجلّ»:فروتنى در نماز‏ و این که روى آورد بنده به‏ تمام قلب خود به طرف پروردگار عزوجل». البته ‏ از باب این است که بزرگترین عبادات است، خشوع‏ در تمام عبادات لازم است و لذا مولى الموحدین على (علیه السلام) در صفات متقین در این خطبه یکى از صفات آنها را خشوع‏ در مطلق عبادات شمرده‏اند.
11. خشوع‏ نفاق نباشد - نکته قابل توجه این که باید مواظب بود که دچار خشوع‏ نفاق نگردیم، چنانکه در روایات بسیار تأکید شده است. از رسول گرامى (صلى الله علیه و آله) سه روایت در این باره نقل شده است: «ایّاکُم و تَخَشّع النفاق و هُوَ انْ یُرى الجَسَدُ خاشعا و القَلُب لَیَس بِخاشِع»:«بر حذر باشید و بترسید از خشوع‏ نفاق و منافقانه و آن این است که بدن و جسد خاشع و قلب غیر خاشع باشد».«تَعَوَّذوا باللّه مِنْ خشوع‏ النِّفاق: خشوع‏ البَدَن و نِفاق القلب»:«پناه برید به خدا از خشوع‏ منافقانه، بدن خاشع و قلب حالت نفاق داشته باشد. «مَنْ زادَ خشوع‏ الجَسَدِ عَلى ما فى القَلبِ فَهُوَ خشوع‏ نفاق»:
12. «کسى که خشوع‏ و تواضع‏ بدنش زیادتر از قلبش باشد، پس این حالت خشوع‏ منافقانه است».
13. امراض بزرگ قلب و بدن - از این روایات به دست مى‏آید که از امراض بزرگ قلب و بدن این نوع خشوع‏ است که براى عوام فریبى جوارح را خاشع مى‏کند ولى قلب را نه، چه افرادى را دیدیم که براى رسیدن به مقاماتى در نزد مردم چنین کردند، و به خیال خود مردم را به خود جلب کردند، در حالى که دانایان آگاهند و فرد صالح و غیرصالح را از هم تشخیص مى‏دهند، مواظب باشید دچار چنین افرادى نشوید، و به دام آنها نیفتید، در حالى که باید خودمان نیز دچار این حالت نشویم.
14. اى عزیز! قلب و جوارح را براى خداوند خاشع کن به طورى که در برابر خداوند خود را فقیر و بى چیز دانى و چنان باش که نتوانى از درک عظمت و حضور قلب سربلند کنى، خداوند در قرآن لفظ خشوع‏ را براى زمینهاى بى‏گیاه و خشک که فاقد حیات هستند، اطلاق کرده، یعنى که انسان خاشع هم در برابر خداوند و عظمت او مرده و فقاد تحرک است.
15. قبل از خشوع قیامت در دنیا خاشع شویم - برادرم بیا قبل از اینکه صداهاى ما روز قیامت از ترس حساب و کتاب و عظمت سیطره الهى خاشع شود، خاشع شویم، خداوند درباره روز قیامت مى‏فرماید: «خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً»: «همه صداها در برابر خداوند رحمان خاشع شده و جز صداى آهسته چیزى نمى‏شنوى»، «همس» چنان که راغب گوید به معنى صداى آهسته و پنهان است و بعضى آن را به صداى آهسته پا (پاهاى برهنه) تفسیر کرده‏اند و بعضى به حرکت لبها، بى‏آنکه صدائى از آن شنیده شود که تفاوت زیادى با هم ندارد.
16. روح عبادت خشوع‏ و حضور قلب است اگر مى‏خواهیم ‏ ما «معراج المؤمن» و «قربان کل تقى» و وسیله تقرب به درگاه الهى و سدّى مابین ما و گناه باشد: وَ یَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ‏ باید به ‏مان روح دهیم، وگرنه از مرده کارى نباید، چه رسد در مرده دیگر که صاحب ‏ باشد، اثر کند.
17. حیات کامل - مرحوم فیض در محجة البیضاء، امورى را که ‏ با آنها حیات کامل خود را مى‏یابد شش چیز شمرده است: حضور قلب، تفهّم (فهم معانى الفاظ)، تعظیم، هیبت (خوفى که منشأ آن‏ تعظیم است)، رجاء (امید به ثواب)، حیاء (که منشأ آن درک تفصیر و توهم گناه است). به نظر مى‏رسد که همه اینها نتیجه حضور قلب است. جا دارد که در ذیل بحث خشوع‏ به حضور قلب که مایه خشوع‏ است اشاره‏اى کنیم:
18. آیا تا به حال فکر کرده‏اید چه کنیم تا حضور قلب پیدا کنیم؟ چرا وقتى مى‏گوید الله‏اکبر و ‏را شروع مى‏کند افکار به او هجوم مى‏آورد بازار، منزل، زن، بچه، اداره، همه و همه به سوى او مى‏آیند، گویا فقط او را در ‏مى‏یابند، و وقتى السلام علیکم را گفت و نماز ‏را تمام کرد از انبوه افکار نجات پیدا مى‏کند.
19. حساب حالا با حساب نماز یکی آمد - طنزى گفته شده که باید گفت نشانگر واقعیتهائى است، گویند کسى بود، که در رکعت اول مقدار فروش را مى‏رسید، و در رکعت دوم هزینه‏ها را حساب مى‏کرد، و در رکعت سوم جمع و تفریق، و در رکعت چهارم سود کامل و تمام و کمال را محاسبه مى‏نمود، و مى‏گفت السلام علیکم و رحمة الله و برکاته، بعد مى‏گفت خانم یک چائى با چرتکه من بیاور حساب مى‏کرد، بعد مى‏گفت الله‏اکبر، سبحان الله، خانم مى‏گفت چه شده مى‏گفت حساب حالا با حساب در ‏نماز یکى درآمد چقدر دقیق! اى بیچاره ‏ى که کار ماشین حساب کند چه فائده دارد، کجا انسان‏ساز است؟!
20. هفت اصل حضور قلب - استاد مى‏فرمایند: کلمات علماى اخلاق را جمع کردم، و تجربه‏هائى نیز دارم، مى‏توان هفت اصل در مورد حضور قلب و چگونگى تحصیل آن گفت:
21. باید ‏و عشق به الله 1-از همه چیز براى ما مجذوبتر باشد، زیرا حضور قلب انسان تابع دلبستگیهاى قلب است، به هر چه علاقه و تمایل داشت قلب و روح به آن مجذوب مى‏شود، اگر مال و ثروت و جاه و مقام و زن و شهوت و فرزند و عیال محبوب انسان شد قلب او نیز به طرف آنها منعطف مى‏شود پس سعى کنیم که با توجه به ‏ و ارزش آن و ثوابهاى مترتب بر آن و این که اگر ‏ قبول شود، بقیه عبادات قبول مى‏شود، جذب او شده و او مجذوب ما گردد.
22. اندیشه در حقارت 2-و پستى دنیا، جاذبه‏هاى مانعِ حضور قلب جاذبه‏هاى مادى است، قیودِ ماده دست و پاگیر پرواز قلب و پر کشیدن آن است، باید در ثروتها و انسانهائى که در اثر حوادث روزگار (همچون سیلها و زلزله‏ها یا مرگ و میرها) یک ساعت بعد هیچ مى‏شوند اندیشید، در بى‏ارزشى دنیا نظاره کرد تا غل و زنجیر مادیت باز شود، هر چه جاذبه‏هاى مادى کمتر شد قدرت بر تمرکز حواس بیشتر مى‏شود، وقتى فهمید زن و بچه و مال و ثروت و کار در برابر ربّ الا رباب ناچیز بلکه هیچ است، متوجه به آن مبدأ فیاضى مى‏شود که همه چیز در ید قدرت او است.
23. توجه به قدرت 3-خداوند در حل مشکلات، مى‏دانم که مشکلاتى براى من در زندگى هست و این مختص به من نیست بلکه همه دارند و بدانم که غیر از خداوند کسى قادر به حل آنها نیست. مسلماً توجهم به مشکل گشا است نه نفس مشکل، و لذا از هجوم افکار درباره مشکلات نجات مى‏یابم.
24. آمادگى از قبل ‏-4- آمادگى از قبل ‏پیدا کند، قبل از ‏ فکر کند در عظمت خالق و ضعف مخلوق، بداند با چه کسى مى‏خواهد سخن گوید، و به یاد آمادى اولیاء خدا براى ‏ افتد که رنگشان متغیر مى‏شد.
25. آشنائى به محتواى ‏-5 و فلسفه رکوع و سجود و قیام و قعود و آشنائى با معانى ‏ مگر معنى ‏ بیش از نیم ساعت طول مى‏کشد تا فرا گیرد، شما بگوئید دو ساعت، آیا دو ساعت براى تمام عمر نمى‏ارزد؟!
26. ترک گناه-6 از جمله عوامل مؤثر در حضور قلب و خشوع‏ و صفا و نورانیت عبادت، ترک گناه است. گناه قلب را از کشش حضور باز مى‏دارد، خصوصاً خوردن غذاى حرام که باعث تاریکى قلب مى‏گردد.
27. چشم به سجده‏گاه دوزد -7 دور کردن عوامل پراکندگى حواس. علماى اخلاق گفته‏اند: دو قسم عامل براى برهم زدن حواس وجود دارد: یکى بیرونى مثل این که انسان در میان جمعیتى‏ به ‏ ایستد، و افراد از جلو چشم او عبور کنند، یا در زمان و مکانى است که ذهن مشوش است، در مکانى که ترس از درنده‏اى دارد، یا در زمانى که منتظر حادثه‏اى مثل باران و برف است، یا در مقابل عکس و یا در جائى که تزئین شده، اینها همگى عامل حواس پرتى هستند، اگر هم مجبور شد باید چشم به سجده‏گاه دوزد.
28. یک قانون کلى - در روایت است که پیامبر (صلى الله علیه و آله) به «عثمان بن ابى شیبه» فرمودند: «انّى نَسِیْتُ انْ أقولَ لک تُخَمِّر القُدَیر الذى فى البیت فَانّه لا ینبغى ان یکون فى البیت شى‏ءٌ یَشْغل النّاس عن صلاتِهِم»: «من فراموش کردم به تو بگویم، روى آن دیگ کوچک را که در خانه دارى بپوشان، زیرا سزاوار نیست در خانه چیزى باشد که مردم را از ‏شان بازداشته به خود مشغول کند». عبارت (سزاوار نیست تا آخر) یک قانون کلى براى همه کس در همه جا است، که نباید چیزى که او را از توجه به نماز‏ باز مى‏دارد، در مقابلش باشد.
29. انگشتر مرا مشغول کرد- در روایتى دیگر آمده که قبل از تحریم انگشتر طلا، پیامبر (صلى الله علیه وآله) در دست خود انگشترى از طلا داشتند، در بالاى منبر بودند که آن را درآورده و پرتاب کردند و فرمودند: «شَغَلَنى هذا نظرةً الیه و نظرةً الیکُم»: این انگشتر مرا مشغول کرده، نظرى به آن و نظرى به شما دارم، (من باید نظرم همیشه به شما و هدایت شما باشد).
30. مرحوم فیض در ذیل روایات مربوط به پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرمود: نسبت امثال اینها به پیامبر (صلى الله علیه و آله) شایسته جلالت قدر او نیست (زیرا مقام او بزرگتر از این است که به اینها مشغول شود) و اینها شبیه به چیزهائى است که اهل‏سنت و عامّه براى دفاع از پیشوایان خود ساخته‏اند چنانکه عادت آنها است و العلم عندالله. ولى به نظر مى‏رسد نمى‏شود این روایات را با این صراحت ردّ کرد زیرا اگرچه جلالت پیامبر (صلى الله علیه و آله) قابل انکار نیست ولى هر چه به اندازه خود در نفس مؤثر است، گرچه اشتغال به یک انگشتر یا جامه زیبا مثل اشتغال ما به آن نیست بعلاوه ممکن است اینها سرمشقى براى دیگران باشد. محجة البیضاء، جلد 1، صفحه 6- 375؛
31.  هرچه که ذهن را مشغول خود کند - در روایتى دیگر رسیده که ابوجهم، عبائى نفش‏دار براى پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرستاده بود، و پیامبر (صلى الله علیه و آله) در آن ‏نماز خوانده و بعد از ‏ از بدن بیرون کرده و فرمودند: «ببرید به ابوجهم دهید، زیرا مرا الان در ‏ مشغول به خود کرد و فرمودند عباى بى‏نقش او را بگیرید و نیز امر فرمودند تا بند کفش حضرت را عوض کنند، سپس در ‏ چشم حضرت به آن افتاد که جدید شده پس امر فرمود تا کشیده شود و همان بندهاى کهنه‏ را بیاورند».
32. ارزان‏ قیمت باشد - و نیز از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل شده که کفشهاى زیبائى پوشیدند و از زیبائى آن خوششان آمد، پس سجده کرده و فرمودند: تواضع‏ و فروتنى کردم براى پروردگارم تا غضب نکند بر من. سپس کفشها را خارج کرده و به اولین سائلى که دیدارش کرد، دادند، و به مولى على (علیه السلام) امر فرمودند کفشى که ارزان‏ قیمت باشد براى ایشان خریدارى نماید، و چنین کرده و پوشیدند.
33. باغ را در راه خدا داد - از بزرگى نیز نقل شده که در باغ ‏ نماز مى‏خواند و پرنده‏اى آمد و از این شاخه به آن شاخه پریدو چشم و فکر او را به دنبال خود از این شاخه به آن شاخه برد، و شک کرد در رکعات ‏ که چند رکعت خوانده، باغ را در راه خدا داد، و گفت این باغ را که مانع توجه من است نمى‏خواهم.
34. ذهن مشوش - درباره دیگرى گفتند که در زیر درختى خواست با دلى صاف و فکرى آرام ‏نماز گزارد، و صداى گنجشکها ذهن او را مشوش مى‏کرد، و دائماً با چوبدستى که در دست داشت، آنها را به پرواز درمى‏آورد تا فکر خود را برگرداند، ولى باز دوباره گنجشکها برمى‏گشتند، و روى درخت به صدا درمى‏آمدند، وقتى دید فائده ندارد، درخت را از ریشه کند، تا منشأ جاذبه از بین برود.
35. درخت شهوت - آرى درخت شهوت انسان هم چنین است وقتى بلند شد و شاخه‏هایش زیاد گشت، افکار، مثل گنجشکها به سوى آن کشیده مى‏شوند و مثل مگسها که به طرف کثافات مى‏روند به طرف آن مى‏آیند و دفع آنها مشکلات زیادى دارد، این که عرب به مگس «ذباب» مى‏گوید زیرا هر چه آن را ذُبّ یعنى دفع مى‏کند آبَ یعنى باز مى‏گردد و مجموعه این دو «ذباب» مى‏شود، این شهوات بر اصلى واحد که حبّ دنیا است استوار است، حبّ دنیائى که رأس هر خطیئه و اساس هر نقصان و منبع هر فسادى است و خدا ما را از این امورى که موجب غفلت و عدم خشوع‏ و حضور قلب است، مصون دارد.
36. عامل درونى - دوم از عوامل پراکندگى حواس، چیزى که او را از توجه به نماز‏ باز مى‏دارد، عامل بیرونی. دوم عامل درونى است و برگشت آن به همان مسائلى است که جاذبه به خدا را زیاد و حقارت دنیا و غیره را بیشتر مى‏کند، کسى که جاذبه‏هاى دنیوى اعم از ثروت و مال و جاه و مقام و غیره او را به خود جلب کرد، قهراً به طرف خدا جلب نشده و کسى که به آنها خشنود شد، به خدا و مناجات با وى خشنود نمى‏شود.
37. جمع کردن حواس و حضور قلب و خشوع‏ بسیار مشکل ولى لازم است، بزرگانى تصمیم گرفتند دو رکعت ‏ بخوانند که از غیر خدا غافل و تنها به خدا مشغول و متوجه باشند، ولى عاجز ماندند، چه رسد به ما و اى کاش جزئى یا ثلثى از ‏ ما از وسواس و شیطنت و غفلت خالى بود، تا جزو کسانى مى‏شدیم که عمل صالح و غیرصالح را مخلوط کردند.
38. عمل صالح و غیرصالح - و بدان که پرداختن به دنیا و پرداختن به آخرت در یک قلب جاى نمى‏گیرد، و مثل آبى است که در قدحى پر از سرکه ریزند، هر قدر آب ریخته شود، به همان مقدار از سرکه کم مى‏شود و سر مى‏رود (نه سرکه بصورت سرکه باقى مى‏ماند و نه آب بصورت آب خالص) و سعى کن این چند دقیقه ‏ را با مشکلات وداع گوئى.
39. احولات پیشوایان ما - هر چه بیشتر در این دنیا مشغول شویم، و امورات زندگى را گسترده کنیم فکر پراکنده‏تر مى‏شود و از سوئى به سوئى به پرواز درمى‏آید. در احوالات پیشوایان خود بنگریم که چه مى‏کرده‏اند و چه بوده‏اند؟ در احوالات امام چهارم (علیه السلام) وارد شده است که گوشه اطاق آتش مى‏گیرد و اهل خانه صداى «النّار، النّار» آتش آتش) بلند مى‏کنند، و حضرت در آن موقع مشغول ‏ بوده‏اند، وقتى ‏ تمام مى‏شود، و جریان را به حضرت مى‏گویند و اعتراض مى‏کنند که چرا ‏ را قطع‏ نکردید؟ مى‏فرماید «به خدا قسم صداى شما را نشنیدم»، بله مگر کسى که با خدا سخن مى‏گوید، سخن دیگرى را مى‏شنود. در آن حریم جاى سخن غیر نیست، زیرا که اصلا غیرى وجود ندارد.
40. صداى سائل صداى خدائى است،- چرا وقتى تیر را از پاى مولى على (علیه السلام) در ‏ بیرون مى‏آورند، دردى احساس نمى‏کند؟ على (علیه السلام) در ‏، ما سوى الله را فراموش مى‏کند، اینکه اعتراض مى‏کنند که چطور صداى سائلى را که چیزى مى‏خواست مى‏شنوند ولى درد را احساس نمى‏کنند، باید جواب داد که‏اى غافل، صداى سائل صداى خدائى است، و توجه به صداى خدائى توجه به خدا است نه توجه به خویش، اجابت درخواست سائل که محبوب خدا است آن را مى‏شنوند ولى صداى همهمه و شعله آتش را نمى‏شنوند و دردى احساس نمى‏کنند!
41. مرحوم الهى در ذیل این فراز (و خشوع‏ا فى عبادة) چنین گوید:

هم آن آزاد مردان دل آگاه‏		ز ذوق بندگى در حضرت شاه‏
پرستش با دل خاشع نمایند		در رحمت به روى خود گشاید
بدین سان بندگان بخشند شاهى‏		فزونتر ملکى از مه تا به ماهى‏
ز طوق بندگى بر گردن از دوست‏		چو دولت یافتى آن ملک نیکوست‏
تعالى اللّه زملک بندگانش‏		که خاک است این جهان و آن جهانش‏
دل خاشع بود آئینه دوست‏		در او پیدا نگارین طلعت دوست‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 185اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیر المومنین متقین : 48- میانه‏روى‏ در حال غنا «و قصدا فى الغناء» ترجمه:(مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) میانه‏روى‏ در غنا و بى‏نیازى‏.*** شرح: از خصوصیات دیگر پرهیزگاران میانه‏روى‏ در زندگى است،

بسم الله الرحمن الرحیم

1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. امیر المومنین متقین : 48- میانه‏روى‏ در حال غنا «و قصدا فى الغناء» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) میانه‏روى‏ در غنا و  بى‏نیازى‏.***
2. شرح: از خصوصیات دیگر پرهیزگاران میانه‏روى‏ در زندگى است، نه زندگى را بر خود سخت مى‏گیرند، و نه اسراف و تبذیر مى‏کنند، زیرا که‏ _{وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ} «اسراف کنندگان اصحاب آتش هستند». و همچنین: إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ‏ «تبذیر کنندگان پیوسته برادر شیاطین هستند».
3. جهان گلستان - اگر تمام مردم جهان این صفت پسندیده را رعایت کنند، جهان گلستان خواهد شد، در کره زمین منابع غذائى و حیاتى فراوانى است، ولى این خیال خامى است که کسى خیال کند این منابع نامحدود است خیر، منابع محدود است و اگر انسانها عادلانه از آن استفاده کنند، و عادلانه توزیع شود، در گوشه‏اى از این جهان فقرى دیده نخواهد شد، اسراف و تبذیر در طرفى فقر و گرسنگى و در طرفى مرگ را به ارمغان مى‏آورد.
4. پانصد هزار دلار -گویند پانصد هزار دلار در شبانه‏روز مخارج یک دلال اسلحه بود، وقتى در طرفى از دنیا چنین است جاى تعجب نیست، در اتیوپى و جنوب سودان گروه گروه از گرسنگى بمیرند.
5. مسرفین و مبذّرین - آمار رسمى نشان مى‏دهد در عرض سال هزاران نفر در اثر گرسنگى مى‏میرند، و در طرفى میلیونها تن مواد غذائى براى اینکه نرخ بشکند به دریا ریخته مى‏شود! واقعاً این مسرفین و مبذّرین اگر خود شیطان نباشند برادر او هستند.
6. این که مراد میانه‏روى‏ - مرحوم خوئى در شرح خود در ذیل این فراز دو احتمال داده است: در طلب مال و تحصیل ثروت باشد، یعنى در کسب مال و طلب روزى از میانه روى تجاوز نمى‏کند به حیثى که فرائض و واجبات او ترک شود، چنانکه در فرزندان و بندگان دنیا مشاهده مى‏شود (از بس عشق به جمع آورى مال دارد از مسجد و نماز جماعت و چه بسا نماز واجب مى‏ماند).
7. مراد این باشد که با اینکه بى نیاز است، میانه‏روى‏ در حرکات و سکنات و مصارف مالش بلکه جمیع افعالش دارد، یعنى اینکه توانگرى او موجب طغیان و خروج از حد اعتدال و تجاوز از حدّ نمى‏شود، چنانکه خداوند متعال فرمود: إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏- أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏: «انسان طغیان مى‏کند اگر ببیند که بى نیاز شده است».
8. آرى پرهیزگار مسلک قناعت‏ برگزیده و از اسراف و تبذیر و بخل به دور است، نه آن قدر ولخرجى مى‏کند که مسرف و مبذّر شود، و نه سخت مى‏گیرد که در زمره بخلاء داخل شود. در روایتى از امام حسن عسکرى  (علیه السلام)‏ آمده: «للاقتصاد مقداراً فَانْ زاد علیه فهو بُخْل»:
9. «براى میانه‏روى‏ حدّ و مقدارى است که اگر شخص زیاده بر آن کند، بخیل است». در روایتى نیز از مولى على  (علیه السلام)‏ رسیده: «غایَةُ الاقْتِصاد القَناعة»: «نهایت میانه‏روى‏ قناعت‏ است». یعنى از مرز قناعت‏ نباید پائین‏تر آمد، و پائین‏تر از آن بخل است و بدترین بخل، بخل بر نفس است و که از دادن و رساندن مال به نفس خود هم مضایقه مى‏کند!
10. «اسراف موضع فرود - در روایت دیگرى مولى على  (علیه السلام)‏ مى‏فرمایند: «السَّرَف مَثْواة و القَصد مَثراة»: «اسراف موضع فرود و تقلیل و کاستى، و میانه‏روى‏ موضع و موجب ازدیاد است».
11. حیات طیبه - از مولى على  (علیه السلام)‏ در مورد حیات طیبه که در این آیه آمده: مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»: «کسى که عمل صالحى انجام داد خواه مرد، خواه زن و مؤمن بود زنده داریم او را زندگى پاکیزه‏اى و جزا دهیم اجرشان را به بهتر از آنچه عمل کرده‏اند».
12. سؤال شد که مراد از «طیبه» چیست؟ فرمودند: «هى القناعة؛ «قناعت‏ است».
13. اى عزیز، به نفس خود اکفاف و قناعت‏ را سفارش و توصیه کن‏که بهترین بهره فرد قناعت‏ است‏، بدان، جوانمردى در قناعت‏ است و راضى بودن به آنچه‏ دارى و خدا مى‏رساند، جوانمردى در بخشش است، از زیاده‏طلبى و حرص خود با قناعت‏ انتقام کش، چنانکه از دشمن خود با قصاص انتقام مى‏گیرى!
14. شکم و فرج - در روایتى از امام باقر  (علیه السلام)‏ آمده که على  (علیه السلام)‏ نامرغوبترین خرما را مى‏خورد، و سپس آب روى آن مى‏آشامید و سپس دست روى شکم خود مى‏زد و مى‏فرمود: مَنْ ادخل بطنُه النار فَابعده ثمّ تَمَثّل.
15. به نهایت پستى - کسى که شکمش او را داخل آتش کند (یا آتش داخل شکمش کند) خداوند او را دور مى‏کند، سپس این شعر را خواندند: هر وقت خواهش و درخواست شکم و فرج خود را برآوردى و اجابت نمودى، این دو (شکم و فرج) به نهایت پستى خود رسیده‏اند.
16. برادرم! سعى کن هرگز بواسطه اسراف در مورد شکم و فرج خود جهنمى نشوى، و هرگز براى  بى‏نیازى‏، تلاش مکن، تا ثروت اندوزى، که امور به دست دیگرى است، و آن که همه کار به دست او است، فرموده  بى‏نیازى‏ و ثروت در قناعت‏ است!
17. ثروت در قناعت - در روایت است که خداوند متعال به حضرت داود  (علیه السلام)‏ وحى رساند که‏ «وَضَعْتَ الغِنى فى القَناعة و هم یَطْلُبُونَهُ فى کثرةِ العمال فلا یَجدونَه»: «ثروت را در قناعت‏ قرار دادم و آنها در زیادى ثروت جستجو و طلب مى‏کنند و هرگز نمى‏یابند آن را».
18. قناعت تا بی نیازی - در روایتى از مولى  (علیه السلام)‏ چنین آمده: «طلبتُ الغِنى فَما وَجَدتُ الّا بالقناعة، علیکم بالقَناعة تَستَغْنُوا»: ثروت را طلب کردم نیافتم مگر به قناعت‏، بر شما است قناعت‏، تا بى‏نیاز شوید.
19. محتاج غیر نیست قانع - در روایتى دیگر از حضرت رسیده: «القَناعَةُ غُنْیَةٌ و الاقْتِصادُ بُلْغَة»:«قناعت‏ بى‏نیازى‏ و توانگرى است و میانه‏روى‏ چیزى است که کفایت زندگى مى‏کند». یعنى میانه‏روى‏ مثل مالى است که مى‏توان زندگى روزمره را با آن گذراند به طورى که چیزى در آخر باقى نمى‏ماند، ولى قناعت‏ بى‏نیازى‏ است که دیگر به غیر محتاج نیست و نیاز به امر دیگرى هم ندارد، چقدر فرق است بین کسى که هر روز غذاى همان روز را دارد و باید براى فردا کار کند با کسى که بى‏نیاز شده است.
20. مگر ما چه بدى از قناعت‏ دیدیم، که رو به اسراف گذاردیم، چرا خانواده‏هاى ما روى چشم و هم چشمى این قدر اسراف و این قدر ولخرجى مى‏کنند؟! هر روز لباسهاى جدید با مدهاى جدید، شلوارهاى رنگارنگ، پیراهنهاى جورواجور، و اى کاش مى‏پوشیدند تا کهنه و پاره مى‏شد، یکى دو مجلس مى‏پوشند و مى‏گویند از مد افتاده یا دیگر زشت است، این لباسى را که در فلان مجلس و فلان عروسى پوشیدم، دوباره بپوشم؟ مگر نمى‏بینى فلانى با اینکه شوهرش کارگر است، براى این مجلس چادر و لباس جدیدى دوخته و پوشیده، چرا من نکنم؟! مردم ما باید بدانند تا این روش در جامعه ما و در مملکت ما رایج است، بیچارگى و ذلت هم هست، هر روز محتاج یک کشورى هستیم، باید قناعت‏ کنیم که قناعت‏ موجب  بى‏نیازى‏ و قطع سلطه است «القناعة تغنى»: «قناعت‏ ثروتمند و بى‏نیاز مى‏کند».
21. یادکن زندگی پیامبر را - در روایتى از امام باقر  (علیه السلام)‏ آمده هرگاه هوس بلندپروازى و زندگى افرادى که بالاى دست تو هستند، توجه تو را جلب کرد، و خواستى از مسیر قناعت‏ خارج شوى، از زندگى پیامبر و رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) یاد کن‏ «فَانَّما کان خُبْزُه الشّعیرو حَلواه‏ التّمر و وَقُوده السَّعَفَ اذا وَجَدَه»: «همانا نان او جو و حلوا و شیرینى او خرما و وسیله آتش گیراندن او چوب خرما بود، اگر آن را مى‏یافت».
22. پس سعى کن اى برادر با یادآورى زندگى پیامبر (صلى الله علیه و آله) و رهبر خود، زندگى مقتصدانه و متعادلى برگزینى که به قول ابن میثم شارح نهج‏البلاغه، میانه‏روى‏ فضیلت عدل در استعمال متاع دنیا است، و حذف زوائد بر قدر ضرورت. از اسراف و تبذیر دورى کن،
23. دور ریز نباشد - که در روایت ریختن آب زیادى در ظرف پس از نوشیدن، یا دور ریختن هسته خرما از اسراف و تبذیر شمرده شده است.
24. تبذیر بمعنى تفریق - و اصل آن بذر پاشیدن است بعدا بطور استعاره بآنکه مال خویش را ضایع میکند مبذّر گفتند «إِنَ‏ الْمُبَذِّرِینَ‏ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ» اسراء: 27، اسرافکاران برادران شیاطین‏اند «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً» اسراء: 26، در قاموس گوید: بذر: تخم و پاشیدن آن است‏
25.  تبذیر نکنید مال خود را ضایع نکنید -  نقل شده که روزى امام صادق  (علیه السلام)‏ دستور دادند تا رطب براى خوردن حاضران آوردند، که بعضى رطب را مى‏خوردند و هسته ان را به دور مى‏افکندند، فرمود: «این کار را نکنید که این تبذیر است و خدا فساد را دوست نمى‏دارد».
26. اسراف در آب نکنید - و نیز نقل شده پیامبر (صلى الله علیه و آله) از راهى عبور مى‏کردند که یکى از یارانشان به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود، و آب زیاد در وضو مصرف مى‏کرد، پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرمود: «چرا اسراف مى‏کنى اى سعد!» سعد عرض کرد: آیا در آب نیز اسراف است؟! حضرت فرمود: «نَعَم و ان کُنتَ على نِهر» «آرى هر چند در کنار نهر باشى».
27. حکمت چهارم:«وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً» (اسراء/ 26) ولخرجى نکنید. اگر جامعه‏ى اسلامى به همین آیه‏ى دو کلمه‏اى عمل کند، اگر با یک عاطفه و اخلاق، جلوى اسراف و تبذیر گرفته شود، بسیارى از مشکلات موجود از میان برداشته مى‏شود.
28. زندگی ساده - مى‏بینى یک خانه‏ى یک میلیونى، نیم میلیون خرج ظاهر خودش است. نیم میلیون دکورسازى آن است و این دکور سازى‏هایى که الآن در خانه‏هاى ما هست، در دوران طاغوت رسم بوده است. حالا در حکومت اسلامى اگر خانه‏ها ساده باشد، اگر عروسى‏ها را ساده بگیریم، بسیارى از موانع را پشت سر خواهیم گذاشت.
29. ولخرجى‏ها گرفته شود. «وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیراً» جلوى ولخرجى‏ها گرفته شود. «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ» (اسراء/ 27) این‏هایى که ولخرجى مى‏کنند، برادر شیطان هستند. چون شیطان چه مى‏کند؟ شیطان دائم اختلاف را زیاد مى‏کند.
30.  اسراف و تبذیر هم اختلاف را زیاد مى‏کند. کسى که ولخرجى مى‏کند، کسى که هر جلسه با یک لباس و کلاه مى‏رود، پس کسى که نمى‏تواند اینگونه لباس بپوشد، به آن مجلس نمى‏رود. آن که نرفت، دائم کینه‏ها هم زیاد مى‏شود، چون‏ «إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ وَ الْبَغْضاءَ» (مائده/ 91) قرآن مى‏گوید: شیطان فاصله را بین مردم زیاد مى‏کند
31. ولخرجى‏ها و فاصله‏ها - ولخرجى‏ها هم فاصله‏ها را زیاد مى‏کند. چند تا پسر عمو و پسردایى که زندگى آنها ساده است و با هم رفیق هستند، همین که یکى از آن‏ها رفت و مهم شد، دیگر این کوتاه‏ها به آن که بلند شد نمى‏رسند. دارند از هم جدا مى‏شوند. همین که جدا شدند، جدایى جسم، جدایى روح را هم در پى دارد. شاید به همین خاطر باشد که قرآن مى‏گوید: «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ»
32. شیطان نزد تو وخدا رجیم است : یعنى همین طور که به شیطان مى‏رسى، مى‏گویى: «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ» چطور شیطان نزد تو و خدا رجیم است و تو از او دورى مى‏جویى؟ کسى هم که ولخرجى مى‏کند، چون او با آن کار، دلش مى‏خواهد شما نگاهش کنى و به او عظمت بدهى،
33. به ولخرج عظمت ندهید - بر عکس، اگر شما به او نگاه کردى و سرت را پایین انداختى، تحقیر مى‏شود. ولخرج‏ها را در جامعه تحقیر کنید، تا دیگر ولخرجى کم شود. چون من وقتى کفش و کلاه فلان تهیه مى‏کنم که شما بگویى، به! چه وضعى دارد. مى‏خواهم شما را به خودم جذب کنم. اما اگر عوض این که من شما را جذب کنم، شما مرا تحقیر کردى، من دیگربه کفش و کلاهم نمى‏نازم.
34. ولخرج ازبراداران شیطان است - «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ» یعنى‏اى جامعه‏ى مسلمان‏ها، از این به بعد هیچ سلامى به خاطر وضعیت مادى زندگى به کسى ندهید. اگر تاجرى دیدى و به خاطر اسکناس هایش به او سلام دادى‏ دو سوم دینتان نابود مى‏شود.
35. اگربخاطر پولش سلام دادی- امام معصوم به ما فرمود: «مَنْ تَوَاضَعَ لِغَنِىٍّ طَلَباً لِمَا عِنْدَهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِینِهِ» (تحف‏العقول، ص 217) اگر به کسى به خاطر پول هایش سلام گرم کنید، دو سوم دینتان نابود مى‏شود
36. ولخرجى‏ها گرفته شود.درحالی که کارهایی از آن مهم‏تر هم هست که میشود انجام داد . نزد بعضی ها ولخرجی در عروسی برایشان مهم است نزد بعضی ها ولخرجی در مراسم فاتحی ونزد بعضی ها ولخرجی خرید قبر پیش آنها مهم است.  دورى از اسراف و تبذیر در مراسم شادى و عزا - اسراف و تبذیر حرام است ما توى عروسى‏ها خیلى اسراف و تبذیر مى‏کنیم توى مرده‏ها چقدر اسراف و تبذیر مى‏شود توى قبرها چقدر اسراف و تبذیر مى‏شود من نمى‏دانم آنهایى که قبر مى‏خرند توى مخ‏شان چیه؟ بنده مى‏خواستم براى خودم قبر بخرم رفتم پیش مرجع تقلیدم گفتم من دیگر شصت سالم شده است از پارسال تا حالا هم چند بار است که مریض مى‏شوم شاید یکبار سکته و .. توى یکى از این امامزاده‏ها یا مشهد یا قم مى‏خواهم قبرى بخرم مرجع تقلید من گفت که قبر نخر فکر زنده‏ها باش آن چیزى که خواستم با آن قبر بخریم سه دانگ خانه خشتى خریدیم با یک نفر دیگر شریک شدیم با هم خانه‏اى خشتى خریدیم و الآن صد و بیست تا طلبه فاضل دارند توى این خانه خشتى ما درس مى‏خوانند تخصصى مهدویت در قم مدرک هم مى‏دهد طلبه‏هاى تحصیلکرده هم هستند نصف آن مال من است و این پولى است که من مى‏خواستم براى خودم قبر بخرم بجاى اینکه براى استخوان مرده خودم خرج کنم براى صد و بیست تا طلبه زنده خرج مى‏کنم براى چى قبر مى‏خرى؟

37. تبذیر زیر مجموعه اسراف است که با بی‌برنامگی و نوعی پاشیدگی در مصرف یا مصرف کردن مال در راه انجام معاصی و مخالفت با خداوند محقق می‌شود. تبذیر باوجود رابطه نزدیک ...

38. مرحوم الهى این بلبل باغ سخن در ذیل این فراز (و قصدا فى غنى) گوید:

فانّک مهما تعط بطنک بسؤلَه‏

و فرجَک نالا منتهى الذّمِ أجْمَعا

 

وگر یابد غنى در دار فانى‏		گزیند اقتصاد زندگانى‏
نه با اسراف و تبذیر است خورسند		نه در زنجیر حرص و بخل پابند
نه سرمست غرور بى نیازى است‏		نه پابست خیالات مجازى است‏
گدایان چون به ثروت دست یابند		چو مستان سر زحکم عقل تابند

 

برون پاى از گلیم خویش سازند		چو فرعونى به ملک و جاه نازند
ز شهوات رانى نفس خود آرا		فسون خوانند دستور خدا را
ولى هنگام دولت پارسائى‏		نماید نیکوان را راهنمائى‏
که هم حظ تن و جان بازیابند		هم از فرمان جانان رخ نتابند

40. ***اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 175-اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

المیرالمومنین متقبن 47- علمى آمیخته با حلم‏‏ «و حلم‏ا فى علم (مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) علم ‏ ‏ ‏ ‏ى همراه با حلم‏.*** خم علم ‏‏اندوزى - شرح: در بحث‏هاى قبلى تحت عنوان (حلم‏اء و علم ‏‏‏اء)

بسم الله الرحمن الرحیم

1. 1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
1. المیرالمومنین متقبن 47- علمى آمیخته با حلم‏‏ «و حلم‏ا فى علم ‏ ‏ ‏ ‏ ‏‏» ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از پرهیزگاران) علم ‏ ‏ ‏ ‏ى همراه با حلم‏.***
2. علم ‏‏اندوزى - شرح: در بحث‏هاى قبلى تحت عنوان (حلم‏اء و علم ‏‏‏اء) درباره علم ‏ و حلم‏ سخن گفته شد، و روشن گردید که حلم‏اء تا علم ‏ ‏نداشته باشند، مسیر پر پیچ و خم علم ‏‏اندوزى را به راحتى نمى‏توانند طى کنند، حتى پیامبران الهى براى رسیدن به مقام علم ‏و نبوت براى اینکه ساخته شده و پرحوصله و حلیم شوند، مدتى را چوپانى مى‏کرده‏اند،
3. علم واستقامت - آنها مأمور مى‏شدند در بیابانها گوسفند بچرانند تا اولا در اسرار خلقت تفکر کرده، و علم اندوزند، و ثانیاً در مقابل مشکلات استقامت کرده و حلیم و صبور شوند.
4. در مورد حلم‏ وعلم - در اینجا به روایتى از امام صادق (علیه السلام) در مورد حلم‏ و علم ‏‏ سفارش کرده‏اند اشاره مى‏شود:
5. دوستار علم - در روایت آمده که عنوان بصرى در حالى که پیرمرد شده بود و نود و چهار سال داشت، گفت دو سال براى استفاده علم ‏‏ى به نزد مالک بن انس رفت و آمد کردم، وقتى امام صادق (علیه السلام) به مدینه آمدند، خدمت ایشان هم رفتم و دوست داشتم همزمان از هر دو استفاده کنم
6. تنبیه وتوجه دادن - و نزد هر دو حاضر مى‏شدم، روزى امام صادق (علیه السلام) به من فرمودند: «من مردى هستم که مردم با من رفت و آمد مى‏کنند در هر ساعتى‏ از شب و روز مشغولم، پس وقت مرا نگیر و به نزد همان مالک برو و همانطور که تا به حال آنجا بودى، حال هم همانجا برو». (نظر حضرت تنبیه و توجه دادن او بوده که دقت کن از کجا باید توشه علم برگیرى).
7. ملاقات برای کسب علم- عنوان بصرى گوید ناراحت شدم و گفتم اگر در من خیرى مى‏دید مرا منع نمى‏کرد، به مسجد و روضه رسول الله (صلى الله علیه و آله) آمدم، و دو رکعت نماز گزاردم، و از خدا خواستم تا قلب جعفر (علیه السلام) را به من منعطف نماید و سپس به خانه بازگشتم، و به درس مالک هم نرفتم، زیرا حبّ جعفر (علیه السلام) در قلب من بود، از خانه هم خارج نشدم مگر براى نمازهاى واجب، بعد از مدتى صبرم طاق شده، لباس پوشیده بعد از نماز عصر به درب خانه حضرت آمدم، اجازه ورود خواستم، خادم حضرت آمد، گفتم با شریف (مراد حضرت هستند) کار دارم، گفت مشغول نماز هستند، در کنار درب خانه نشستم، پس از مدت کوتاهى خادم آمد، و گفت داخل شو با برکت خداوندى، پس داخل شده سلام کردم، جواب شنیدم، فرمود بنشین خدا از تو درگذرد، حضرت سر را به زیر افکنده پس از مدتى سر برداشت، و فرمود: تو پدر چه کسى هستى؟ گفتم ابوعبدالله (پدر عبدالله) فرمود خدا این کنیه را براى تو نگهدارد و ترا موفق گرداند، اى اباعبدالله،
8. مشتاق کسب علم -حاجت تو چیست؟ (در دل خود گفتم اگر در زیارت من غیر از این دعا هم نبود، بسیار چیز زیادى به دست آورده‏ام) سپس براى بار دوم سر را بالا آورده و فرمود، چه حاجتى دارى؟ جواب دادم، از خداوند خواسته بودم قلب شما را بر من منعطف و از علم ‏شما برخوردارم کند،
9. وصل علم به عمل- حضرت فرمود: اى اباعبدالله علم به تعلم ‏ نیست، نورى است، در قلب کسى قرار مى‏گیرد خداوند متعال هدایت او را اراده کند. پس اگر قصد علم ‏ ‏ ‏ ‏ دارى اول در نفس خود حقیقت بندگى را طلب کن، و سپس‏ علم ‏را به عمل وصل کن، و از خدا طلب فهم نما تا به تو بفهماند.
10. حقیقت بندگی عمل به علم مفید - گفتم: حقیقت بندگى چیست؟ فرمود سه چیز: .... (تا اینکه به حضرت گفتم، مرا سفارش کنید) فرمود: ترا وصیت و سفارش مى‏کنم به 9 چیز و اینها توصیه من است براى کسانى که قصد طریق خداوند را کنند، و از خداوند مى‏خواهم ترا براى عمل به آنها موفق گرداند:
11.  درعلم وعمل به 9 چیز اشاره شده - سه تا از آنها در ریاضت و تهذیب اخلاق نفسى است، و سه تا درباره حلم‏ و سه تا درباره علم ‏، پس حفظ کن و بپرهیز از سستى در عمل به اینها، عنوان بصرى گوید قلبم را براى آنها خالى کردم و خوب توجه نمودم:
12. فرمود: اما آنها که در ریاضت نفس است: بپرهیز از خوردن آنچه اشتها ندارى، زیرا موجب حماقت و نادانى مى‏شود و نخور مگر در موقع گرسنگى، و اگر چیزى خوردى حلال بخور، و بسم الله‏ بگو و یادآور

13. حدیث رسول الله (صلى الله علیه و آله) را که فرمودند: «ما مَلأَ آدَمِىٌ وِعاءٌ شَرّاً مِنْ بَطْنه فَان کان و لا بدّفَثُلثٌ لطعامه و ثُلثُ لشرابه و ثُلثُ لنَفَسه؛«آدمى هیچ ظرفى را پر نکرد که بدتر از شکمش باشد، پس اگر قصد پر کردن آن را دارد؛ یک سوم آن را براى غذا و یک سوم براى نوشیدن و یک سوم براى تنفس است».
14. و اما آنها که درباره حلم‏ است: پس کسى که به تو گفت: اگر یک حرف زدى، ده تا مى‏شنوى به او بگو: اگر ده تا بگوئى، یکى نمى‏شنوى، و کسى که ترا دشنام داد، به او بگو اگر راست مى‏گوئى و صادقى در آنچه به من نسبت مى‏دهى، پس از خدا مى‏خواهم مرا ببخشد و اگر کاذبى در آنچه مى‏گوئى، پس از خدا مى‏خواهم ترا ببخشد
15. و کسى که به تو وعده فحش در کلام داد پس تو او را به نصیحت و رعایت او وعده ده.
16. و اما آنچه در علم ‏ است: پس آنچه به آن جاهلى از علم‏اء سؤال کن، و بپرهیز از این که سؤال کنى از آنها از روى اعتراض و آزمایش و بپرهیز از این که به رأى خود عمل کنى و احتیاط را اخذ کن، در جمیع راهها،
17. و از فتوا دادن فرار کن، مثل فرار کردن‏ تو از شیر، و گردن خود را پل براى مردم قرار نده (یعنى فتوا دادن بدون مدرک و توجه، مانند آن است که گردن خود را مثل پل کرده‏اى تا مردم از روى آن عبور کرده و تو در بیچارگى باقى مى‏مانى، و در محضر ربوبى فرداى قیامت جوابى ندارى).
18. همین که سخن امام به اینجا رسید فرمود: بلند شو از نزد من اى اباعبدالله زیرا تو را نصیحت کردم و سخنان مرا فاسد مکن، و درود بر کسى که از هدایت پیروى کند.
19. خداوند به ما علم‏ى همراه به حلم‏ عنایت کند، تا در پرتو آن به قرب الهى نایل شویم (ان شاءالله).
20. مرحوم الهى قمشه‏اى در ذیل این فراز (و حلم‏ا فى علم‏‏) چنین گوید:

هم آنان را بود ز الطاف بارى‏		قرین وصف دانش برد بارى‏
به گیتى عالمى کو بردبار است‏		به شمعش عالمى پروانه وار است‏
خلائق را به دانش پیشوا او است‏		به اقلیم سعادت رهنما اوست‏
چراغ شام تاریک جهان است‏		فروزان‏تر ز ماه آسمان است‏

22. «عمار یاسر» به شخصى که او را ناسزا گفت چه پاسخ داد؟

رقیبى سفله با عمّارهشیار....شنیدم ناسزاها گفت بسیار  ...... جوابش داد عمار دل آگاه‏ .... که‏اى غافل ز زور و کیفر شاه
		‏
مرا گر لطف حق سازد بهشتى .‏چه غم دارم تو گو صد گونه زشتى		‏
و گر قهرش معاذاللّه سرانجام... به دوزخ درکشد حق بوده دشنام ‏		‏
سزاوارم هزاران ناسزا را.... چه مى‏گوئى به یاد آور خدا را
پشیمان شد چه این پاسخ از او یافت‏... تو گوئى نو ایمان بر دلش تافت‏

27. یکى از نام‏هاى الهى در قرآن، «مؤمن» است: «السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ». آرى مؤمن واقعى محل تجلّى صفات الهى است و جلوه‏اى از حلم‏ و حکمت و علم‏ و رحمت و قدرت و تدبیر الهى در انسان مؤمن نمودار است.
28. 30- . تلازم حلم‏ با علم‏ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ‏ نساء/ 12.
29. قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام) برتو باد پیشه کردن بر بردباری چون بردباری پایه واساساس علم ودانش است. عَلَیْکَ بِالْحِلْمِ فَإِنَّهُ رُکْنُ الْعِلْمِ‏ أمالی صدوق، ص 611.
30. قالَ الْجَوَادُ (علیه السلام) برد باری لباس دانشاست. حلم و بردبارى جامه ولباس عالم ودانش است، مبادا خود را از آن برهنه کنى. الْحِلْمُ لِبَاسُ الْعَالِمِ فَلا تَعْرَیَنَّ مِنْهُ‏ کافی، ج 8، ص 55.
31. قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام) میفرمود: آمیخته نشده است چیزى بچیزى که بهتر باشد از آمیخته شدن حلم و بردبارى بعلم و دانش. ما شیب شی‏ء بشی‏ء أحسن من حلم بعلم‏  إرشاد مفید، ج 2، ص 167.
32. قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ (علیه السلام): از نشانه‏هاى متقین یکى از آنان این است که در کار دین نیرومندش بینى و پایدار، نرمخوى هشیار، و در ایمان استوار،
33. و در طلب دانش حریص و با داشتن علم بردبار، و در توانگرى میانه‏روش بینى، و در عبادت فروتن، و به درویشى نکوحالى نمودن، و در سختى شکیبایى کردن، و جستجو کردن آنچه رواست، و شادمان بودن به رفتن راه راست. و دورى گزیدن از طمع‏.. وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ وَ حِرْصاً فِی عِلْمٍ‏ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ‏ نهج‏البلاغه، خطبه 193
34. مالک اشتر (ره) در زمان حکومتش مردى بر سر او خاشاک ریخت و مالک بر او از خدا طلب مغفرت کرد.

به مالک خسرو ملک ولایت‏	جسارت کرد مردى بى درایت‏
به رخسار چو ماهش ریخت خاشاک‏	که ابله بود و نادان بود و بى باک‏
غضب کرد آن نکو؟ حاشا که آن ماه‏	به مسجد شد روان با جان آگاه‏
نمازى و نیازى کرد آغاز	پس آنگه گفت با داناى هر راز
که یارب کش خط غفران به کارش‏	مکن در روز محشر شرمسارش‏
زنادانى گر او بر من جفا کرد	ببخشا ز ان خطا اى ایزد فرد
به دفترها بسى یابى، نشانه‏	از این سان حلم‏ خوبان زمانه‏
تو هم بگزین ره ایزدپرستان‏	ترحم کن به حال زیردستان‏
به آب عفو، خشم آتش افروز	فرو بنشان و زان خوبان بیاموز
که ایزد پاک سازد از گناهت‏	کند در کشور جان پادشاهت‏
زخشم حق اگر جوئى امانى‏	امان یابى، چو خشم خود نشانى‏
الهى را ز خشم دوزخ انگیز	الهى کش به راه حلم‏ و پرهیز
که برهانى ز قهر خویش جانش‏	دهى جا در بهشت جاودانش‏

39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 167
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیر المومنین : متقین 46- پرهیزگاران در کسب دانش حریصند : «و حرصا فى علم» علاقه شدیدى به کسب علم -از صفات پرهیزگاران عالم بودن آنها است و در این فراز مولى على (علیه السلام) مى‏فرماید:

                                                       بسم الله الرحمن الرحیم

1. 1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
1. متقین 46- پرهیزگاران در کسب دانش  حریصند : «و  حرصا فى علم»
2. ترجمه: و (مى‏بینى براى هر یک از متقین) علاقه شدیدى در کسب علم و دانش.***
3. علاقه شدیدى به کسب علم - شرح: در فرازهاى قبل گفته شد که: از صفات پرهیزگاران عالم بودن آنها است و در این فراز مولى على (علیه السلام) مى‏فرماید: «علاوه بر این که عالمند،  حرص‏ و علاقه شدیدى به کسب علم و دانش اندوزى دارند و مرز معین و مشخصى براى یادگیرى دانش ندارند».
4. نکته قابل ذکر این که در عرف مردم صفت « حرص‏» صفت پسندیده‏اى نیست ولى باید توجه کرد که  حرص‏ به معناى علاقه وافر و میل زیاد به چیزى است و این بد نیست، مفهوم نازیباى « حرص‏» از تمایل به چیز نازیبا حاصل مى‏شود. اگر این علاقه به علم و سعادتِ جامعه و رستگارى خود باشد، خوب است، ولى اگر این  حرص‏ و علاقه بیش از حد به زندگى دنیوى و مال و زن و فرزند باشد،  مذموم‏ است هر یک از اینها گرچه توجه به آنها و علاقه به آن لازم است ولى نباید به درجه  حرص‏ برسد،
5.  حرص‏  مذموم‏ -  حرص‏ در این مورد  مذموم‏ است. از این رو در قرآن خداوند بنى‏اسرائیل و قوم یهود را مذمت کرده زیرا  حریص‏ بر حیات و زندگى دنیوى شدند وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَ حرص‏ النَّاسِ عَلى‏ حَیاةٍ: «مى‏یابى آنها را  حریص‏‏ترین مردم بر زندگى دنیا».
6. حرص ممدوح -به خلاف مثالهاى اول که حرص‏ در آنها بار  مذموم‏ ندارد، چنانکه مولى على (علیه السلام) در این خطبه حرص‏ در علم را از صفات متقین مى‏شمارد، و خداوند پیامبر (صلى الله علیه وآله) را حریص‏ بر هدایت مردم معرفى مى‏کند: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حریص‏ عَلَیْکُمْ ... «آمد شما را رسولى از خود شما، دشوار است بر او رنج شما، حریص‏ است بر اسلام آوردن و هدایت شما ...». یا در جاى دیگر مى‏فرماید: إِنْ تَ حرص‏ عَلى‏ هُداهُمْ ... «اگر  حریص‏ باشى بر هدایت آنها ...».
7. ملاک حرص - پس ملاک خوبى و بدى  حرص‏، در متعلق آن است؛ اگر چیزى باشد که قابلیت علاقه شدید را دارد،  حرص‏ بر آن ممدوح وگرنه  مذموم‏ است.
8. برای علم حد ومرزی نیست - گفتیم که اگر پرهیزگاران براى هر کارى حدّ و مرزى داشته باشند، ولى براى علم حد و مرزى قائل نیستند و اصولا اسلام حدّ و مررزى براى علم قرار نداده است نه حد زمانى و نه مکانى، نه از نظر مقدار تلاش و کوشش نه از نظر استاد نه از نظر مشکل و چگونگى علم آموزى.

اما حد زمانى ندارد، زیرا فرمودند: «اطْلُبُ العِلمَ من المَهْد الى اللَّحْد»

9. تاریخ شروع تعلیم از درون گهواره و فارغ التحصیل شدن آن چشم بر هم گذاردن براى همیشه و مرگ است (زگهواره تا گور دانش بجوى).
10. طلب علم خارج حد مکانی و زمانی - در مورد عدم حدّ مکانى فرمودند: «اطْلُبُ العِلمَ و لَو بِالصین»: علم بیاموز گرچه در چین باشد، گویا آخرین نقطه شناخته شده در دنیا در آن زمان، چین بوده است.
11. طلب علم بدون مرز است _ در مورد عدم وجود مرز براى مقدار تلاش فرمودند : «لَو یَعْلمُ النّاس ما فى طَلَب العِلْم لَطَلَبُوه و لو بِسَفک المُهَجْ و خَوضِ اللُّجَجْ»: «اگر مردم مى‏دانستند ارزشى را که در یادگیرى دانش است، هر آینه طلب مى‏کردند، آن را گرچه به ریختن خون دل و فرو رفتن در دریاها باشد».
12. ارزش کسب علم- یعنى آن قدر ارزش دارد که اگر احتمال کشته شدن یا فرو رفتن در دریا هم باشد این مقدار تلاش روا است (این حدیث کنایه از تحمل نهایت مشقت است، در آن زمان رفتن به اعماق دریا بسیار مشکل بوده است).
13. علم گمشده مومن - در مورد عدم محدودیت از لحاظ استاد فرمودند «الحِکْمَةُ ضالَّةُ المُؤمن اخَذَها حیث وَجَدَها»: «دانش گمشده مؤمن است هر جا بیابد، مى‏گیرد»؛ انسان گمشده باارزش خود را گرچه در دهان شیر باشد مى‏گیرد؛
14. کسب علم از استاد صالح - البته جاى تذکر است که در روایات سفارش شده، دقت کنید از چه کسى علم مى‏آموزید، این گونه روایات در موردى است که همان علمى که نزد فرد غیرصالح است، نزد صالح هم هست که در صورت تخییر باید صالح انتخاب شود، زیرا علم غذاى روح است
15. کسب علم از غیر صالح - و اگر از غیرصالح گرفته شود، ممکن است غذائى مسموم در ضمن غذاهاى مطلوب به خورد انسان بدهد، از این رو اگر مملکت ما مخیر شد که از افراد و اساتید مؤمن در داخل کشور استفاده کند، یا از افراد ملحد و کافر غرب، باید از رفتن دانشجویان به خارج ممانعت کند،
16. کسب علم فرد مومن - ولى اگر علمى است که در نزد اساتید ما نیست، یا به نحو مطلوب در نزد آنها نیست ناچاریم دانشجو به خارج بفرستیم و این همان است که مى‏فرماید: مؤمن دانش را مى‏گیرد هرجا بیابد، گرچه از دهان کفّار در بلاد کفر!
17. اما عدم وجود مرز از نظر شکل و محتوى و کیفیت علم آموزى، در آیات و روایات تعبیرات مختلفى است که از هر چیز علم آموزید، از شهرهاى نابوده شده‏
18. کسب علم و پندگرفتن - گذشتگان و اقوام منحرف گذشته، از آثار گذشتگان و از سیر و سفر در زمین و تجربه شخصى افراد و ... کسب دانش کنید.
19. معجزه کسب علم - این مکتب چه مکتبى است که این قدر براى علم ارزش قائل است! مکتبى که وقتى سر بلند کرد در تمام مکه که مرکز جزیرة العرب و پایگاه مهم فرهنگ آن زمان بود تنها 17 نفر باسواد بودند، برخاستن این آئین و چنین نظامى از چنین سرزمینى با چنین افرادى بجز معجزه چیزى نیست!
20. بد نیست در اینجا حدیثى نیز درباره ارزش و فضیلت علم نقل شود: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: پیامبر خدا (صلى الله علیه وآله) فرمودند:
21. راه کسب علم راه بهشت است - «مَنْ سَلَک طَریقاً یَطْلُب فیه عِلماً سَلَک اللّه به طریقا الى الجنّة و انّ الملائکة لتَضَعُ اجْنِحَتها لطالب العلم رضىّ و به و انّه لَیَستَغْفِر لطالب العلم مَنْ فى السموات .. «کسى که راهى رود براى کسب علم، خداوند راهى از آن راه به بهشت باز مى‏کند، و ملائکه بالهاى خود را براى خشنودى طالب علم باز مى‏کنند، و براى طالب علم هر کس در آسمان و در زمین است.
22. استغفار ماهی دریا برای طالب علم - و مَنْ فى الارض حتّى الحوت فى البحر و فَضْلُ العالِم على العابد کفضلِ القَمَرِ عَلى سائِر النّجوم لَیلة البَدر و انّ العلماء وَرَثَةُ الانبیاء انّ الانبیاء لم یُوّرثوا دیناراً و لا درهما ولکن ورّثُوا العلم فَمَن اخَذَ منه اخَذَ بِحَظّ وافِر»؛ و براى طالب علم هر کس در آسمان و در زمین است.حتى ماهى دریا استغفار مى‏کند،
23. ارزش عالم و عابد - و فضل و ارزش عالم بر عابد مثل فضیلت ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است، و علماء وارث انبیاء هستند و همانا انبیاء دینار و درهمى به ارث نمى‏گذارند؛ ولکن علم را به ارث مى‏گذارند، پس هر کس از آن برگیرد، حظ و بهره بسیارى برگرفته است».
24. زشت است برای شیعه جعفری - این گونه روایات در مورد فضیلت علم و اهتمام به علم اندوزى بسیار است، و چقدر زشت است مملکتى که ادعا مى‏کند ما مملکتى هستیم که مذهبمان شیعه جعفرى‏ است پر از بى‏سواد باشد،
25. ستادی باید برای مبارزه با جهل - مملکت اسلامى مملکتى است که باید اهل مطالعه و همه جا کتابخانه و مبارزه با بیسوادى و همه جا مدرسه و مکان مبارزه با جهل باشد، بحث از علم مجال وسیعى مى‏طلبد، که از حوصله کنونى خارج است‏ و در پایان این فراز دو نکته بسیار مهم را متذکر مى‏شویم:
26. حقوق معلّم بر متعلّم- از حقوق واجب الاتباع و لازم المراعات حق معلم است، این پدر روحانى که بسیار بر پدر جسمانى فضیلت دارد و او اگر وظیفه خود را به نحو احسن انجام دهد، معبود و مولاى متعلم مى‏شود چنان که منسوب به على (علیه السلام) است که فرمود: «مَنْ عَلّمنى حرفا فقد صیّرنى عبداً»:
27. «کسى که مرا حرفى تعلیم دهد مرا عبد و بنده خود کرده است»،
28. جایگاه استاد نزد على (علیه السلام) و نیز درباره معلم بزرگ خود فرمود: «انا عبد من عبید محمد»؛ «من بنده‏اى از بندگان محمد (صلى الله علیه وآله) هستم».
29. رعایت حق معلم - رعایت حق معلم از وظایف بزرگى است که شارع مقدس بر دوش ما گذارده است، حال به سخنان على (علیه السلام) این مولاى بزرگوار و شاگرد مکتب رسول الله (صلى الله علیه وآله) گوش فرا ده که چگونه تعلیم مى‏دهد:
30. حق عالم بر تو - امام صادق (علیه السلام) در روایتى از على (علیه السلام) نقل مى‏کنند که مولى بسیار مى‏فرمودند: «انّ مِنْ حَقَّ العالم انْ لا تکثِرْ علیه السُّؤال و لا تأخُذ بِثَوبِه و اذا دخلتَ علیه و عنده قوم فَسَلّم علیهم جمیعاً و خَصَّهُ بالتحیة دونهم -«از حق عالم بر تو این است که زیاد از او سؤال نکنى و لباس او را نگیرى و اگر بر مجلس عالم وارد شدى و نزد او عده‏اى بودند سلام بر همه آنها کن و سلام و درود ویژه خود را به آن عالم -‏
31. عدم زیاد صحبت کردن نزد استاد - و اجلس بین یدیه و لا تجلس خلفَه و لا تُغمِضْ بعینیک و لا تُشِرْ بِیَدِک و لا تُکثِر مِن قول: قال فلانٌ و فلانٌ خلافاً لقوله و لا تَضْحر بطول صحبته تقدیم نما و براى نشستن، جایگاهى را در برابر او انتخاب کن‏ و پشت سر او منشین و با گوشه چشم به او نظر میفکن و با دست خود به او اشاره نکن، (که بى احترامى به او است) و زیاد نگو فلانى و فلانى برعکس قول شما گفته‏اند، و با زیاد صحبت کردن او را ناراحت نکن،
32. افاضه درس نزد استاد - فانّما مثل العالم مَثَلُ النحلة یُنْتَظَرُ بها متى یسقط علیک منها شى‏ء: زیرا مثل عالم و دانشمند مثل درخت خرمائى است که انتظار کشیده مى‏شود چه موقع از آن رطبى فرو افتد». یعنى او باید افاضه کند نه با سؤال کردن مرتب او را رنج دهى!
33. وجوب عمل بر طبق علم- از امور بسیار مهم که بر عالم لازم است، عمل کردن بر طبق علم خود است چنانکه این بر غیر عالم هم لازم است ولى براى عالم مؤکد است، و از این رو خداوند ثواب زنهاى پیامبر (صلى الله علیه و آله) را که مطیع باشند، دو برابر و عقوبت آنها را در صورت عصیان نیز دو برابر قرار داده است.
34. عمل به دانش وعلم - مولاى متقیان در روایتى از پیامبر نقل کردند که: «علماء دو دسته‏اند: دسته‏اى که علم و آگاهى خود را بکار گرفته و برطبق آن عمل مى‏کنند، و اینها اهل نجاتند.
35. سخت‏ترین اهل جهنم و آتش - و دسته‏اى که بر طبق علم خود عمل نمى‏کنند، این گروه دچار هلاکت و نابودى شده و اهل جهنم هستند. از بوى عالمى که علم خود را رها کرده، و به مرحله عمل نرسیده، متأذى و ناراحتند، و سخت‏ترین اهل جهنم و آتش از نظر ندامت و حسرت شخصى است که بنده‏اى را به طرف خدا دعوت کند و دعوت او نیز مؤثر افتد و آن بنده در صراط مستقیم قرار گیرد و سرانجام خداوند او را به بهشت داخل کند ولى این‏ شخص را که دعوت کننده بوده، بواسطه ترک عمل و پیروى هواى نفس و طولانى بودن آرزویش به آتش انداخته است».
36. دین را به دنیا فروختن - در روایت است که «زمامدار ظالم و عالم فاجر، شدیدترین مردم از نظر عقابند»، «آتش زنه و آتش افروز در روز قیامت هر ثروتمند بخیل است که مالش را از فقرا بخل کرده، و هر عالمى است که دین خود را به دنیا فروخته است» ، «در جهنم سنگ آسیائى است که علماء سوء را آرد مى‏کند».
37. مؤدب به اخلاق الهى - به قدرى کلمات اهل‏بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) گویا است که جاى توضیح نیست، خداوند ما را مؤدب به اخلاق الهى گرداند، تا در رعایت حق معلم و عمل به علم خود کوشا باشیم.
38. عارف وارسته الهى قمشه‏اى در ذیل این فراز (وحرصا فى علم) چنین مى‏سراید: براه دانشند آن گونه پویا ..... که تشنه از پى آب است جویا.....
39. که تشنه از پى آب است جویا..... خلائق گر  حریص‏ مال و جاهند ..... حریص‏ دانش آن مردان راهند..... که دانش رهبر دنیا و دین است‏.....   جمال آراى فردوس برین است .‏
40. خلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 161 اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

متقین : 45- با ایمانى مملوّ از یقین‏ و متقین ایمانى که آمیخته با یقین‏ است.*** شرح: ایمان و تصدیق به خالق و آنچه در شرع مبین آمده، داراى مراتبى است، که شدت و ضعف دارد، در مراتب ایمان گفته‏اند:

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

45امیرامومنین - متقین - با ایمانى مملوّ از یقین‏‏ «و ایمانا فى یقین‏» ترجمه: و مى‏بینى براى هر یک از متقین ایمانى که آمیخته با یقین‏ است.***

شرح: ایمان و تصدیق به خالق و آنچه در شرع مبین آمده، داراى مراتبى است، که شدت و ضعف دارد، در مراتب ایمان گفته‏اند:

1- ایمانى تقلیدى است که چون بزرگترى یا فرد مطمئنى پدر و مادر مؤمن هستند، من هم مؤمن مى‏شوم، این نوع ایمان، در شأن یک مؤمن واقعى نیست، زیرا که بسیار زود در اثر وقوع حادثه‏اى یا اشکال مستشکلى فرو مى‏ریزد!

2- ایمان استدلالى که فرد مؤمن با دلیل و برهان به ایمان خود دست مى‏یابد، ولى هر چند این ایمان قوى باشد ولى در اثر القاءات و اشکالها متزلزل شده و کم‏کم وسوسه در قلب او پیدا مى‏شود، و در نهایت پاى اینگونه استدلالیان چوبین بوده و سخت بى‏تمکین و غیر قابل اتکاء است!

3- ایمان توأم با یقین‏- که فرد مؤمن به مرحله‏اى از علم مى‏رسد که علم به حقیقت پیدا مى‏کند زیرا راه صحیح همین است، و جز این نیست،

4- البته این‏گونه‏ ایمان توأم با یقین‏ دوگونه است: یک وقت علم را از طریق استدلال و برهان به دست آورده و مى‏داند هم که مطلب همین است این بسیار خوب است ولى بزرگان سالکین و پرهیزگاران، ایمان توأم با یقین‏ به نحو دیگرى دارند که علم و یقین‏ خود را از طریق مشاهده به دست آورده‏اند، نه از طریق استدلال، یعنى با از بین بردن حجابهاى دنیوى و دورى از آنها خداوند را از طریق مشاهده یافته‏اند، و به مرحله ایمان موقنین رسیده‏اند، و این ایمانى است که با بادهاى تند القاءات ملحدین و ایرادات آنها فرود نخواهد ریخت. کسى که به این مرحله از یقین‏ نرسد، آن طور که باید طعم ایمان را نمى‏چشد.

5- روایتى از مولى على (علیه السلام) رسیده که فردى از شما طعم ایمان را نمى‏چشد، تا این که علم و یقین‏ پیدا کند که آنچه به او مى‏رسد، خطا نبوده، و آنچه خطا است به او نمى‏رسد.

6- و در روایتى دیگر از مولى على (علیه السلام) نقل شده که: همین کلمات را بسیار تکرار مى کردند و سپس مى فرمودند «نمى‏چشد فردى طعم ایمان را مگر این که بداند ضرر رساننده و نفع رساننده فقط خداوند عزوجل است» «انّ الضّارّ النّافع هُوَ اللّه عزّوجلّ» ولى ما کجا و این ایمان کجا، به قول ملّامحمدمهدى نراقى: «یقین اشرف فضائل خُلقیه و مهمترین آنها است، یقین‏ افضل کمالات نفسانى و اعظم آنها است، یقین‏ کبریت احمرى است که به جز بزرگان عرفا و فرزانگان اکابر حکماء آن را به دست نمى‏آورند، و کسى که به این مرحله رسید رستگار شده و به رتبه عالى و سعادت عظمى نائل شده است».

7- در روایتى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) رسیده «اقل ما اوتیتم الیقین»: «یقین کمترین چیزى‏ است که (در این عالم) به شما داده شده است» و در روایت دیگر از آن بزرگوار است: «الیقین الایمان کلّه»: «یقین همه ایمان است». یعنى ایمان داراى مراتبى است و هر مؤمنى مرتبه‏اى از این کمال را دارد، ولى فردى که به درجه یقین‏ رسید تمام ایمان را به دست آورده است.

8- نشانه‏هاى مؤمنِ بایقین: براى کسانى که در ایمان به درجه یقین‏ رسیده‏اند علاماتى است:

9- 1- در امور خود به غیر خدا توجه نکرده و اتکاء نمى‏کند، و سرّ مطلب این است که تمام اشیاء را از مبداء واحدى مى‏داند و لذا به وسائط توجه نکرده و همه را مسخّر و تحت اختیار آن مبداء مى‏بیند. در روایتى از امام صادق (علیه السلام) آمده: «مَنْ ضَعف یقین‏ه تَعَلّق بالاسباب ...»: «کسى که یقین‏ او ضعیف باشد به اسباب تعلق پیدا مى‏کند» (و از به وجود آورنده این اسباب غافل مى‏شود).

10- 2- در همه احوال خاضع و خاشع براى خداوند است، دائماً در خدمت او به وظیفه خود مشغول است چه در خفاء و چه در علن، در گرداب دوستى و انس او غرق است، و فکر خود را متوجه آن ذات کرده است، و سرّ مطلب این است که صاحب یقین‏، عارف به خدا و عظمت و قدرت او است و این که خداوند اعمال و افعال او را دیده و بر خفیات او نیز آگاه است.

11-3- چنین فردى مستجاب الدعوه و داراى کرامات و خرق عادات است و سرّ این مطلب این است که هر مقدار نفس داراى یقین‏ باشد، به همان مقدار مجرّد شده و داراى قدرت تصرف در امور عالم را پیدا مى‏کند، و به قول امام صادق (علیه السلام): «الیقین یوصل العبد الى کل حال سنى و مقام عجیب»: «یقین بنده (مؤمن) را به بلندترین حال و مقام عجیب (که قابل تصور نیست) مى‏رساند».

12- و در تائید این مطلب روایت پیامبر (صلى الله علیه وآله) بسیار مناسب است، وقتى در نزد ایشان گفته شد حضرت عیسى بن مریم (علیه السلام) روى آب راه مى‏رفت، فرمودند: «لو زادَ یقین‏ه لمشى فى الهوى» (اگر یقین‏ش زیادتر بود روى هوا راه مى‏رفت) و از همین رو انبیاء (علیهم السلام) با تمام جلالتشان مقامشان بواسطه درجه یقین‏شان متفاوت است.

13- کسى که به این درجه از یقین‏ رسید دیگر غم و شادى براى او یکسان است و همه را از طرف مبدأ آفرینش مى‏داند، و خود را در حیطه علم خداوند مى‏داند، دیگر ناگواریها و مصائب دنیا و گرفتاریهاى سر راه او، وى را آزار نخواهند داد، زیرا این انسان مى‏داند، خداوند همه را مى‏داند و مى‏تواند.

14- آناتول فرانس این مطلب را با جملات زیر بیان مى‏کند: «قدرت و نیکوکارى ادیان است که به آدمى علت وجود و عواقب کار را تعلیم مى‏دهد،

15- وقتى که ما اصول عقائد فلسفى الهى را طرد نمائیم، چنانکه تقریباً ما همه در این عصر علم و آزادى، چنین فکر مى‏کنیم، وسیله دیگرى باقى نمى‏ماند که بدانیم چرا به دنیا آمده‏ایم، و به چه کار بدین جهان قدم گذاشته‏ایم؛ راز سرنوشت، ما جملگى را در اسرار نیرومند خود احاطه کرده است،

16- و واقعاً باید به هیچ چیز نیندیشیم تا ابهام غم‏انگیز زندگى را احساس نکنیم، و در جهالتِ مطلقِ از علت وجودى ما است که ریشه غم و اندوه ما وجود دارد، آلام جسمى و روحى، شکنجه‏هاى روح و احساسات، سعادت و خوشبختى سفلگان، نکبت و ادبار درستکاران، همه اینها باز قابل تحمّل مى‏شد،

17- چنانچه به فلسفه آنها پى مى‏بردیم، و به یک مشیت الهى معتقد بودیم. شخص مؤمن از شکنجه‏ها و عذابهاى روحى خود لذت مى‏برد و بیدادگرى‏ها و سختگیریهائى که‏ به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقیست‏ ..... به ارادت بکشم درد که درمان هم از اوست ..... در غم ما روزها بیگاه شد..... روزها با سوزها همراه شد ..... روزها گر رفت گو، رو باک نیست‏ ..... تو بمان اى آنکه جز تو پاک نیست‏.

18- سختگیریهائى که‏ دشمنانش نسبت به او روا مى‏دارند، در نظرش دلچسب و گوارا جلوه مى‏کند، حتى خطاها و گناهانى که از او سر مى‏زند از وى سلب امید نمى‏کند، اما در دنیائى که هرگونه شعله ایمان خاموش شده است، حتى درد و مرض معناى خود را هم از دست داده، و دیگر به جز شوخیهاى زشت و مسخرگى‏هاى شومى تلقى نمى‏شود» هرگز، هرگز، هرگز!

19- مرحوم خوئى در شرح خود روایتى را در ذیل این فراز نقل کرده که: راوى مى‏گوید از امام هشتم (علیه السلام) از ایمان و اسلام سؤال کردم، فرمودند: «امام پنجم (علیه السلام) فرموده‏اند: ایمان یک درجه فوق اسلام است، و تقوى یک درجه از ایمان بالاتر، و یقین‏ یک درجه بالاتر از تقوى است و چیزى کمتر از یقین‏ بین مردم تقسیم نشده»،

20- راوى گوید گفتم یقین‏ چیست؟ فرمود : «التَّوَکُل عَلَى اللّه و التسلیم للّه و الرِّضا بَقَضاءِ اللّه و التَفْویض الَى اللّه»: «توکل و اتّکاء بر خداوند و تسلیم شدن براى او و رضاء به قضاء خداوندى و احاطه امر به خدا». بعضى از شارحین کافى در شرح حدیث فوق گفته‏اند: اسلام اقرار است و ایمان یا تصدیق است یا تصدیق با اقرار است،

21- و بنابر هر دو وجه ایمان فوق اسلام است، به یک درجه، اما بنابر وجه دوم (که تصدیق با اقرار باشد) برترى ایمان بر اسلام واضح است، و اما بنابر اول زیرا تصدیق قلبى برتر و افضل از اقرار زبانى است همچنانکه قلب افضل از زبان است و تقوى یک درجه فوق ایمان است زیرا تقوى دورى از چیزى است که ضرر مى‏زند در آخرت، اگرچه ضرر کمى باشد، و یقین‏ فوق تقوى است، زیرا تقوى گاهى در مرتبه یقین‏ نیست،

22-و این همان مطلبى است که مولى امیرالمؤمنین على (علیه السلام) به آن اشاره کرده‏اند، و فرموده‏اند: «لَوْ کُشِف الغِطاء لَمَا ازدَدْتُ یقین‏اً»: اگر پرده کنار زده شود بر یقین‏ من افزوده نمى‏شود.

23- ابن‏ابى الحدید نیز در ذیل این فراز گفته است اگر سؤال کنى ایمان همان یقین‏ است؟ چرا مولى على (علیه السلام) فرمود: «و ایمانا فى یقین‏»؟ جواب مى‏دهم ایمان اعتقاد با عمل است و یقین‏ سکون و آرامش قلب است و این دو با هم فرق دارد.

24- از این تحلیل و جواب ابى الحدید روشن مى‏شود که ایمان همراه با یقین‏، براى فرد دارنده آن آرامش قلبى و اطمینان درونى را به ارمغان مى‏آورد.

25- «الهى» این عارف شیوا در ذیل این فراز (و ایمانا فى یقین‏) چنین گوید: در ایمان زانکه با دانش قرینند..... شهان کشور علم الیقینند.

هر آن دل روشن از نور یقین‏ است‏ ..... چراغش لا احبّ الافلین است‏. انبیا، به دنبال رسیدن به مقام یقین‏‏ و شهود هستند. «اجْعَلْ لِی آیَةً»

26- قرآن، داروى شفابخش همه ظلمات است. تاریکى‏هاى: جهل، شرک، تفرقه، توحّش، شبهات، شهوات، خرافات، جنایات واضطراب‏ها را به نور علم، توحید، وحدت، تمدن، یقین‏‏، حقّ، صفا وآرامش تبدیل مى‏کند.

27- آنان که به علم و یقین‏‏ و شهود مى‏رسند، مسئولیّت سنگین‏ترى دارند و کیفر تخلّفشان هم سخت‏تر است. فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ ... پس کسانى که به مقام علم و شهود دست نیافته‏اند، از قهر خداوند دورترند.

28-و این‏گونه ملکوت آسمان‏ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا (یقین‏ پیدا کند و) از اهل یقین‏‏ باشد.استدلال محکم و برخورد علمى با دیگران، نیازمند ایمان قلبى است. حضرت ابراهیم هم پس از یقین‏‏، «لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»

29 - یقین‏‏، عالى‏ترین درجه‏ى ایمان است. «وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» به یقین‏‏ رسیدن، نیاز به امداد الهى دارد. نُرِی ... الْمُوقِنِین‏. اگر به جاى علم و یقین‏‏، در پى ظن و گمان باشیم، گمراه خواهیم شد. «إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ»

30- پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، چون به راه خود یقین‏‏ دارد، مأمور است در برخوردهاى خود، ثبات و قاطعیّت خود را به دیگران اعلام کند. قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى‏ مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ ...

31- از امام صادق علیه السلام روایت شده است که یکى از مصادیق حایل شددن خدا بین انسان و دل او، مسأله‏ى محو و اثبات است؛ محو کفر و اثبات ایمان، محو غفلت و شک و تثبیت تذکّر و یقین‏‏. در جاى دیگر فرمودند: «خداوند نمى‏گذارد انسان، باطل را حقّ ببیند». همچنین فرمودند: «گاهى انسان با گوش، چشم، زبان و دست خود به چیزى علاقه دارد، ولى اگر آن را انجام دهد، قلبش با آن همراه نیست و مى‏داند آنچه میل به آن داشته حقّ نیست». و ممکن است حائل شدن، کنایه از مرگ باشد.

32- سرچشمه‏ى عصمت انبیا، ایمان و یقین‏‏ به معاد است. «إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ» مؤمن، به هدف ونتیجه‏ى کار یقین‏‏ دارد. «فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ»

33- تکذیب، بدتر از شکّ است. آیات و احادیث بسیارى از یقین‏‏ پیامبر خبر مى‏دهد. پس مقصود و مخاطب این نهى‏ها مردمند، نه شخص پیامبر. کسى که از یقین‏‏ او انسان‏هایى به یقین‏‏ رسیده‏اند، چگونه ممکن است خودش دچار شک یا تکذیب گردد؟!

34-حضرت یعقوب علیه السلام : به زنده بودن سه فرزندش (یوسف، بنیامین، برادر بزرگتر) یقین‏‏ داشت و به ملاقاتشان امیدوار بود. «أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً»

35- پیامبر اسلام نیز همواره در صراط مستقیم گام برمى‏داشت، با این حال در هر نماز مى‏گفت: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» یعنى اگر کسى یقین‏‏ هم دارد در راه راست قدم برمى‏دارد، باز باید از خطر انحراف بترسد و از خداوند استمداد کند.

36- مراد از «یقین‏» در این آیات، چون  وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ «99»سوره الحجر، آیه 99 مرگ یعنى یقینى‏ترین امر نزد بشر است. همان گونه که در آیه‏ى 46 سوره مدّثر نیز از زبان کفّار آمده که: «وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّى أَتانَا الْیَقِینُ» ما معاد را تا لحظه مرگ تکذیب مى‏کردیم. گرچه معناى یقین‏‏، مرگ نیست، ولى مرگ زمینه‏اى براى یقین‏‏ پیدا کردن است، چون هنگام فرارسیدن مرگ تمام پرده‏ها کنار رفته و انسان به واقعیات یقین‏‏ پیدا مى‏کند.

37- بعضى از منحرفان آیه‏ «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» را دستاویز قرار داده و مى‏گویند: اگر به یقین‏‏ رسیدى، دیگر عبادت لازم نیست!. غافل از آنکه خطاب آیه به پیامبر صلى الله علیه و آله است که از روز اوّل به یقین‏‏ رسیده بود ودر برابر تطمیع وتهدیدهاى کفّار مى‏فرمود: اگر ماه را در یک دستم و خورشید را در دست دیگرم قرار دهید، دست از وظیفه‏ى خود برنمى‏دارم، ولى با آن یقین‏‏ تا آخرین لحظه عمر عبادت مى‏کرد.

38- دواى فشار روحى وروانى، نماز، سجده، تسبیح و حمد خداوند است. یَضِیقُ‏ ... فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ‏ ... وَ اعْبُدْ (ابن عباس مى‏گوید: هرگاه پیامبر صلى الله علیه و آله غمگین مى‏شد، به نماز برمى‏خاست.) مهمتر از عبادت، استمرار آن است. «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» تداوم بر بندگى حق، سبب پیدا شدن یقین‏‏ است. وَ اعْبُدْ ... یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ‏ «الحمدلِلَّه ربّ العالمین»

39- سؤال: با آنکه موسى علیه السلام به هلاک شدن فرعون یقین‏‏ داشت، چرا مى‏گوید: «لَأَظُنُّکَ» گمان دارم؟ پاسخ: اوّلًا: ظنّ تنها به معناى گمان نیست، بلکه به باور ویقین نیز گفته شده است. ثانیاً: شاید امیدى به هدایتش داشت. ثالثاً: وقتى دشمن پرده‏درى نمى‏کند، ادب در بحث و مناظره اقتضا دارد ما نیز حریم را نگه داریم. فرعون گفت: «لَأَظُنُّکَ یا مُوسى‏ مَسْحُوراً» موسى نیز در جواب او فرمود: «لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً»

40- گنج، کلماتى حکیمانه : پیامبراکرم صلى الله علیه و آله در روایتى فرمودند: آن گنج، کلماتى حکیمانه بود که بر صحیفه‏اى از طلا نوشته شده بود. مضمون آن حکمت‏ها این بود: تعجّب از کسى که ایمان به تقدیر الهى دارد، چرا محزون مى‏شود!؟ شگفت از کسى که یقین‏ به مرگ دارد، چرا شاد است، یقین‏ به حساب دارد، چرا غافل است، یقین‏ به رزق دارد، چرا خود را به زحمت بیش از اندازه مى‏اندازد و یقین‏ به دگرگونى دنیا دارد، چرا به آن اطمینان مى‏کند!؟ وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً ..

چو حق ز آئینه دل شد پدیدار..... نگیرد از شک آن آئینه زنگار

کسى با دیو تشکیک است همراز..... که با خضر طریقت نیست دمساز

رود چون گرد شک ز آئینه دل ..... جهان غیب دیدن نیست مشکل

بود روشن روان ز انوار ایمان‏ ..... سپهر دانش و خورشید ایقان‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 153... اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

در ضمن احتجاج على (علیه السلام) با مرد شامى، که از آن جناب پرسیده بود: گرامى‏ترین وادیهاى روى زمین کجا است؟ فرمود: بیابانى است که آنجا را سراندیب میخوانند، آدم وقتى از آسمان هبوط کرد، آنجا سقوط کرد.

                 بسم الله الرحمن الرحیم

           اللهم صل علی محمد وآل وحمد وعجل فرجهم : ازحضرت امیرالمومنین.بپرسید؟ شان حضرت  

0. در ضمن احتجاج على (علیه السلام) با مرد شامى، که از آن جناب پرسیده بود: گرامى‏ترین وادیهاى روى زمین کجا است؟ فرمود: بیابانى است که آنجا را سراندیب میخوانند، آدم وقتى از آسمان هبوط کرد، در آنجا سقوط کرد.
1. مؤلف: مقابل این روایت، روایات بسیارزیادى است، که دلالت دارد بر اینکه آدم در مکه سقوط کرد، و بعضى از این روایات گذشت، ممکن هم هست میانه این روایات مختلف، جمع کرده، گفت: ممکن است آن جناب اول از آسمان به سراندیب فرود آمده، و بار دوم از سراندیب به سرزمین مکه هبوط کرده باشد،
2. سوره مائده خواهد آمد، که اقرار بولایت، عمل بمقتضاى توحید است، و اگر تنها آن را به على (علیه السلام) نسبت داده، بدین جهت است که آن جناب در میان امت اولین فردى است که باب ولایت را بگشود، در اینجا خواننده عزیز را بانتظار رسیدن تفسیر سوره مائده گذاشته مى‏گذریم.
3. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در دعاى خود در باره على (علیه السلام) به آن اشاره نموده و عرضه مى‏دارد:" اللهم فقهه فى الدین و علمه التاویل"  (بار الها او را در دین فقیه ساز و تاویلش بیاموز)، و نظیر آن را در باره ابن عباس فرموده است، این بود گفتار راغب در معناى محکم و متشابه، و گفتار وى عمومى‏ترین گفتار در این بحث است، که در آن بین عده‏اى از اقوال گذشته را جمع کرده است
4. ازحضرت سوال شد؟ ..1- شجاع ترین مردم از نظر پیامبر اکرم ـ‌ صلّی الله علیه و آله ـ چه کسی است؟ --آنکه بر هوای نفس خود غلبه کند.
5. 2- پیامبرانی که در کنار قبر حضرت علی ـ علیه السّلام ـ مدفون هستند؟--حضرت آدم - حضرت نوح نبی نا ..حضرت صالح...
6. موقع مرگ همه‌ انسان ها چهره او را زیارت کنند؟ ...حضرت علی ـ علیه السّلام:همه انسان ها چه مؤمن، چه کافر با من ملاقات خواهد کرد.
7. حضرت امام علی علیه السلام فرمود: آنچه نزد خدا نیست، -- ستم به بندگان است که نزد او نیست.
8. آنچه که خدا ندارد چیست؟ج22. --حضرت امام علی علیه السلام فرمود: آنچه خدا ندارد، همتا است ، که او بی‌همتا وشریک است. قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ‏ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا یُشْرِکُونَ «یونس18»
9. کلماتی که آدم از خدا تلقی کرد و خدا به احترام آن کلمات توبه اش را پذیرفت چه بود ؟ یا حمید بحق محمد ویا عالی بحق علی ویا فاطر بحق فاطمه ویا محسن بحفق حسن ویا قدیم الاحسان بحق الحسین .... لی خَمســـــــــــــــةٌ اُطفی بهم حرّ الجحیم الحاطمة المصـــــــــــــــطفی و المرتضی و ابناهما و الفاطمة
10. چه چیزی است که به انس و جن میوه‏ها عرضه‏ داشته است هر کدام پذیرفته پاک و پاکیزه و مطبوع و گوارا گشته است و هر کدام نپذیرفته، پست و پلید و متعفن شده است. ولایت امیرالمومنین مولی الموحدین اسدالله الغالب علی بن ابیطالب علیه السلام
11. « عمل مساوی خدا وفرشته گان وبندگان خدا : اِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّوُنَ عَلَی النَّبِیِّ یا اَیُها الَّذینَ امَنوا صَلّوُ عَلَیهِ وَ سَلِّموُا تَسلیماً » 4[الْوَلَایَةَ] لِعَلِیٍّ تَسْلِیما :
12. عایشه گوید پیامبر کساء بردوش داشت 5 نفرزیرآن بودن این آیه را قرایت آن 5نفرچه کسانی بودند. پنج تن آل عبا
13. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله براى این که اختصاص اهل بیت را به پنج نفر ثابت کند، مدّت شش ماه (و به گفته‏ى بعضى روایات هشت یا نه ماه) به هنگام نماز صبح از کنار خانه‏ى فاطمه علیها السلام مى‏گذشت و مى‏فرمود: «الصلاة یا اهل‏ البیت‏ : «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ‏ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»
14. از اسماء بنت عمیس روایت کرده که در معنای جمله (و صالح المومنین): مراد علی بن ابیطالب است .
15. بهترین گوش شنوا : علی بن ابیطالب علیه السلام : چه آن جناب چهار درهم داشت که یکی را در شب و یکی را در روز ، یکی را سری و یکی را آشکار انفاق کرده بود الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (البقر/274)
16. محبتی برای آنها (اهل بیت)در دلها قرار می دهد ! » . «اِنَّ الَّذینَ اَمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالحاتِ سَیَجعَلُ لَهُم الرَّحمنُ وُدّاً .» مریم 96
17. بهترین مخلوق  . علی بن ابیطالب علیه السلام.. می گفتند خیرالبریه دارد می آید ./بینه 7.. ازاولین کسانی که ایمان به رسول الله آوردند.
18. ابن عباس مفسر بزرگ قرآن قائل است که در قرآن کریم 300 آیه در شأن و فضائل علی بن ابیطالب و ائمه اطهار علیهم السلام وجود دارد برادران اهل سنت ما به 100 آیه آن اعتراف دارند از این 100 آیه ما 40 آیه را گلچین کرده و در اختیار برادران و خواهران ایمانی خود عرضه می کنیم امید است که مورد قبول پروردگار متعال قرار گیرد و ثواب آن را تقدیم پدر و مادر خود هدیه می فرستم .
19. درشان او در شأن و ائمه اطهار علیهم السلام نازل شد. «اَجعَلتُم سقایَهَ الحاجِّ وَ عِمارَهَ المَسجِدِ الحَرامِ کَمَن امَنَ بِاللهِ وَالیَومِ الاَخِرِ وَ جاهَدَ فی سَبیلِ اللهِ وَ اللهُ لا یَهدی القَومَ الظّالِمینَ  .» (توبه/19)
20. .ایشان فرزندانشان از مَسئوُلُونَهستند.« وَ قِفوُهُم اِنَّهُم مَسئوُلُونَ .» آیه 24 صافات
21. خدا و رسول را دوست می دارد و خدا و رسول او را دوست می دارند ، یُحِبُّونَهُ اَذِلَّهٍ علَی المُومنینَ اَعِزَّه عَلَی الکافرینَ((َمائده آیه 54.))
22. در شان حضرت درحال نماز نازل شده (انَّما وَلیُّکم اللهُ وَ رَسولَهُ والذینَ اَمَنوُا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوهَ وَ یؤتونَ الزَّکوهَ وَ هم راکِعوُنِ ) (المائدة /55)
23. ازصادقین «یا اَیِّهَا الَّذینَ امَنوُا اتَّقوا اللهَ وَ کوُنوُا مَعَ الصّادقینَ .» التوبة  آیة 119]
24. فَاسئَوُا اَهلَ الذِّکرِ کُنتُم لا تَعلَموُن(نحل/ 43)
25. در کتاب خدا نامی است که مردم آن را نمیدانند ازآن کیست. اَذانٌ مِنَ اللهِ وَ رَسوُلِهِ ( توبه/3) علی بن ابیطالب علیه السلام
26. ما یُکَذِّبُکُ بَعدُ بالّدینِ ((تین/7)) منظور از دین در جمله کیست. علی بن ابیطالب علیه السلام
27. علی بن ابیطالب علیه السلام  فرمود : رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هزار باب علم به من آموخت که خودم نیاز هربابی هزار باب دیگر استنباط کردم «اِنَّ اللهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً آلَ اِبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالِمینَ .» (آل عمران /33) .
28. « آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام گشاده است و بر فراز مرکبی از نور الهی قرار گرفته درفضل علی بن ابیطالب علیه السلام نازل شد؟«اَفَمَن وَعَدناهُ وَعداً حَسَناً فَهُوَ لاقیِه» (سوره قصص آیه 61)
29. در فضل چه کسی این آیه نازل شده؟  لِلاِسلامِ فَهُوَ عَلَی نُورِ مِن رَبِّهِ فَوَیلٌ لِلقاسِیَهِ قُلُوبُهُم مِن ذِکرِ اللهِ اوُلئِکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ .»(زمر/22) علی بن ابیطالب علیه السلام
30. مَن یَنتَظِرُ به شهات درآیه (توبه/128) از علی بن ابیطالب علیه السلام ؟ «مِنَ المُؤمنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدوا اللهَ عَلَیهِ فَمِنهُم مَن قَضی نَحبَهُ وَ مِنهُم مَن یَنتَظِرُ وَ ما بَدَّلوُا تَبدیلاً .»(توبه/128)
31.  رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود : ( والذی جابالصدق ) منم و ( صدق به ) چه کسی است ؟ علی بن ابیطالب علیه السلام « وَالَّذی جاءَ بِالصَّدقِ وَ صَدَّقَ بِهِ اوُلئِکَ هُمُ المُتَّقُونَ .»(زمر/33)
32. « دو دریای (شور و شیرین – گرم و سرد ) را در کنار هم قرار داد ، در حالی که با هم تماس دارند » در میان آن دو برزخی است که یکی بر دیگری غلبه نمی کند ( و به هم نمی آمیزند ) ! پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را انکار می کنید ؟! از آن دو لؤلؤ ومرجان خارج می شوید.چه کسانی هستند.؟ « مَرَجَ البَحرِینِ یَلتَقیِانِ بَینَهما بَرزَخٌ لا یَبغِیانِ . فَبِاَیَّ ءالاء رَبِّکُما تُکَذِّبانِ . یَخرُجُ مِنهُما اللُّؤلُوءُ وَ المَرجانُ .»(الرحمن /19/20/21/22) حسن وحسین فرزندان علی بن ابیطالب علیه السلام
33.  منظورازاین آیه عَمِلوُا الصّالِحاتِ چه کسانی هستند.«اِلَّا الَّذینَ امَنوُا وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ وَ تَواصُوا بِالحَقِّ وَ تَواصوُا بِالصَّبرِ .» (والعصر1تا3) اهل بیت همسر وفرزندان آقا جانم علی بن ابیطالب علیه السلام
34.  چه کسی هم ازراه نسب وهم ازراه دامادی با رسول خدا نسبت دارد «وَهُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ المَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَبَاً وَ صِهراً وَ کانً رَبُّکَ قدیراً .»(فرقان/54) آقا جانم علی بن ابیطالب علیه السلام
35.  این آِیه درباره دشمنان چه کسی نازل شده «وَ الَّذینَ یُؤذُونَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ بِغَیرِما اکتَسَبُوا فَقَدِ احتَمَلُوا بُهتاناً وَ اِثماً مُبیناً .» (احزاب/56) آقا جانم علی بن ابیطالب علیه السلام
36.   بدکاران به کسی خندیدند که این آیه نازل شد؟«اِنَّ الَّذینَ اَجرَموُا کانوا مِنَ الَّذینَ امَنُوا یَضحَکوُنَ .» (مطففین /29) آقا جانم علی بن ابیطالب علیه السلام
37. 28 – «یا اَیُّها الرَّسوُلُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیکَ مِن رَبِّکَ وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ یَعصِمُکِ مِنَ النّاسِ اَنَّ لا یَهدیِ القَومَ الکافِرینَ .»29 در شان آقا جانم علی بن ابیطالب علیه السلام
38. « ای پیامبر ! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً ( به مردم ) برسان ! و اگر نکنی ، رسالت او را انجام نداده ای ! خداوند تو را از ( خطرات احتمالی ) مردم ، نگاه می دارد ، و خداوند ، جمعیت کافران ( لجوج ) را هدایت نمی کند . »
39. ( فخر رازی در تفسیر کبیر خود ) در ذیل آیه شریفه ( یا ایها الذین بلغ ما انزل ... ) میگوید : دهم یعنی وجه دهم از وجوهی که مفسرین در نزول این آیه ذکر کرده اند این است که در فضیلت علی بن ابیطالب نازل شد و همین که نازل شد رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم دست او را گرفت و فرمود : هر که من مولای او بودم علی مولای اوست . بار الها  دوستی کن با کسی که با او دوستی کند و دشمنی کن با کسی که با او دشمنی کند و بعد از آن عمر چون علی را دید گفت : گوارا باد برایت ای پسر ابیطالب که مولای من و مولای هر مومن و مومنه شدی . فخر رازی سپس میگوید : این قول ابن عباس و براءبن عازب و محمد بن علی است .
40. اللهم صل علی محمد وآل وحمد وعجل فرجهم

امیر المومنین : معما > درد ما مسلمانان در این است که خوب انتخاب نمی کنیم .اگر انتخاب خوب بود به این بلیه گرفتار نمی شدیم شدند..

                               امبسم الله الرحمن الرحیم

0. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
1. معما های علی علیه السلام... قفل آسمان
2. دشمنان اسلام آمدند مدینه که سوال کنند ببینند که دین اسلام برحق است ایمان بیاورن واگربرحق نیست اسلام بیاوریم والا برویم بر شهر ودیارمان بگویم اسلام تنها یک مدعاست چیزی جز شعارنیست ودین ما برحق است .
3. روزی ۷۰ هفتاد نفر از گروهی یهود برای حقانیت اسلام از بلاد های دیگر به مدینه که اگر اسلام برحق است و سوال جوابهایی در کتابهای قبل آمده پیامبر جواب دادبه اسلام بیاورند، وارد مدینه شدند سراغ پیامبر را گرفتند گفته شد که دوسال است رسول الله از دنیا رفته
4. گفتند جانشینی داشته .؟ بله خلیفه اول ابابکر از دنیا رفته.. خلیفه دوم بعد از او دارد.؟
5. گفتند بله عمر الآن در مسجد است دارد برای مردم صحبت می کند ..وارد مسجد پیامبر شدند
6. عمر دید یک عده تازه وارد باصورت های نا آشنا وارد  گفت چه خبره ....ظلم وخانه نشینی ..علی را خانه می نشاند ..
7. گفتند ما آمده ایم  برای حقانیت اسلام مسلمان شویم چند سوال داریم  ما در توارات وانجیل  وزبور ودر قران که شما می گویید ۱۰۰ در صد حقیقت است آمده اگر جواب به ما داده شود اسلام میاوریم عمر گفت بپرسید .
8. تو جانشین پیغمبری ! ، ما آمد ه ایم از تو چیز هایی بپرسیم، اگر جواب گفتی وبلد بودی به تو ایمان می آوریم و پیرویت می کنیم"
9. عمر گفت: بپرسید!گفتند ! :
10. بسم الله  سوال اول ما در تورات مطالعه کردیم آسمان قفل دارد  قفل آسمانها چیست ؟
11. عمر گفت این چه سوالیه ازمن میپرسید من چه میدانم قفل چیه !  از بپرسید ازقفل خزینه بیت المال
12. گفتند بسیار خوب سوال اول را نمدانی سوال دوم ما در تورات مطالعه کردیم قفل آسمان کلید ادارد و کلید آسمان چیست؟
13. شما به من بگین کلید بیت المال را من بلدم اما کلید آسمانها را من نمی دانم یک سوال دیگه ..
14. و کسی که همراهان خود را ترساند کیست ؟ گفت من نمی دانم
15. پنج چیزی که در رحم خلق نشده اند؟ گفت من نمی دانم
16. وما را ازیک و دو ...تا دوازده آگاه کن.
17. عمر ساعتی به فکر فرو رفت و سپس گفت: چیزی از عمر پرسیده اید که نمی داند.
18. به هم پالگی خود پای منبر اشاره کرد وکنار گوشش گفت بدو ابوالحسن را خبر کن بگو سریع بیاید اگر قبول نکرد بگو پای اسلام در خطر است بیا.. 
19. به جمعیت گفت علی (علیه السلام) سوالات شما را پاسخ می دهد. شخصی را نزد علی(علیه السلام) فرستاد،
20. قالی به سرعت خودش را به منزل آقا امیر المومنین رساند در زد حضرت غیر رسمی حاضرشدند حرف عمر به حضرت انتقال داد که اسلام در خطراست زود خودت را برسان جواب اینهارا بده ..  اگر اباکرد آمدن بگو عمر گفت اسلام در خطر است!
21.  حضرت با لباسهای معمولی خود را به مسجد رسانند وقتی که حضرت تشریف آوردند. 
22. عمر گفت: این یهودیان سوالاتی را از من پرسیده اند که من پاسخ آنها را نمی دانم و تعهد کردند اگر به آنها جواب داده شود مسلمان شوند.
23. امیرالمومنین به یهودیان فرمود: سوالات شما چیست؟! بپرسد جواب همه سوالات نزد من است هر سوالی داریید بپرسید 
24. سر دسته یهودیان سوالات خود را به حضرت تکرارکرد: وگفتند.که حضرت جواب دهد.
25. قفل آسمان : شرک به خداست و کلید آن " لا اله الا الله"  است.
26. وآن که همراهان خود را ترساند: مورچه سلیمان است.
27. پنج چیزی که در رحم خلق نشده اند " آدم، حوا، عصای موسی، قوچ ابراهیم و شتر صالح" است. 
28. یک تکه از زمین که یک باربیشتر آفتاب نخورده وقتی حضرت موسی به امر خدا عصایش را به دریا زد دریا شکافته شد.وقومش در آن روز از دریا عبور کردند دوباره آبها به هم آمد ودیگر آتکه زمین آفتاب را به خود نذید..
29. قبری که با صاحبش راه می رفت : آن ماهی بود که حضرت یونس را بلعید
30. اما یکی خدا.
31. دوتا آدم و حوا. 
32. سه تا جبرئیل، اسرافیل و میکائیل است. 
33. چهارتا تورات، انجیل ،زبور و فرقان می باشد.
34. پنج تا نماز پنجگانه اند۰
35. شش تا مدت زمان خلقت آسمان ها و زمین است.
36. هفت تا ، هفت آسمان!
37. هشت تا هشت فرشته اند که در عرش هستند.
38. نه تا ، نه آیه فرستاده بر موسی(علیه السلام) است.
39. ده تا، ده وعده است که خدا به موسی(علیه السلام) داد که اول سی شبانه روز بود بعد آنرا به ده تمام کرد.
40. یازده تا، خواب حضرت یوسف(علیه السلام) که به پدرش یعقوب گفت: من در خواب یازده ستاره دیده ام.
41. و دوازده تا، چشمه هایی است که خدا به موسی فرمود: عصایت را به سنگ بزن و از آن دوازده چشمه آب جوشید.
    یهودیان همه ساکت شدند حضرت فرمودند چرا ساکت شدید به پرسید،!!
    همه با هم گفتند اشهد ان لا اله الا الله محمد رسول الله واشهد انک خلیفه الله ...
    یهودیان همگی به یگانگی خدا و رسالت پیغمبر اسلام و ولایت آن حضرت اعتراف کردند و مسلمان شدند ..
    1. درد ما مسلمانان در این است که خوب انتخاب نمی کنیم .اگر انتخاب خوب بود به این بلیه گرفتار نمی شدیم شدند...   منبع: شجره طیبه