متقین : 45- با ایمانى مملوّ از یقین‏ و متقین ایمانى که آمیخته با یقین‏ است.*** شرح: ایمان و تصدیق به خالق و آنچه در شرع مبین آمده، داراى مراتبى است، که شدت و ضعف دارد، در مراتب ایمان گفته‏اند:

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

45امیرامومنین - متقین - با ایمانى مملوّ از یقین‏‏ «و ایمانا فى یقین‏» ترجمه: و مى‏بینى براى هر یک از متقین ایمانى که آمیخته با یقین‏ است.***

شرح: ایمان و تصدیق به خالق و آنچه در شرع مبین آمده، داراى مراتبى است، که شدت و ضعف دارد، در مراتب ایمان گفته‏اند:

1- ایمانى تقلیدى است که چون بزرگترى یا فرد مطمئنى پدر و مادر مؤمن هستند، من هم مؤمن مى‏شوم، این نوع ایمان، در شأن یک مؤمن واقعى نیست، زیرا که بسیار زود در اثر وقوع حادثه‏اى یا اشکال مستشکلى فرو مى‏ریزد!

2- ایمان استدلالى که فرد مؤمن با دلیل و برهان به ایمان خود دست مى‏یابد، ولى هر چند این ایمان قوى باشد ولى در اثر القاءات و اشکالها متزلزل شده و کم‏کم وسوسه در قلب او پیدا مى‏شود، و در نهایت پاى اینگونه استدلالیان چوبین بوده و سخت بى‏تمکین و غیر قابل اتکاء است!

3- ایمان توأم با یقین‏- که فرد مؤمن به مرحله‏اى از علم مى‏رسد که علم به حقیقت پیدا مى‏کند زیرا راه صحیح همین است، و جز این نیست،

4- البته این‏گونه‏ ایمان توأم با یقین‏ دوگونه است: یک وقت علم را از طریق استدلال و برهان به دست آورده و مى‏داند هم که مطلب همین است این بسیار خوب است ولى بزرگان سالکین و پرهیزگاران، ایمان توأم با یقین‏ به نحو دیگرى دارند که علم و یقین‏ خود را از طریق مشاهده به دست آورده‏اند، نه از طریق استدلال، یعنى با از بین بردن حجابهاى دنیوى و دورى از آنها خداوند را از طریق مشاهده یافته‏اند، و به مرحله ایمان موقنین رسیده‏اند، و این ایمانى است که با بادهاى تند القاءات ملحدین و ایرادات آنها فرود نخواهد ریخت. کسى که به این مرحله از یقین‏ نرسد، آن طور که باید طعم ایمان را نمى‏چشد.

5- روایتى از مولى على (علیه السلام) رسیده که فردى از شما طعم ایمان را نمى‏چشد، تا این که علم و یقین‏ پیدا کند که آنچه به او مى‏رسد، خطا نبوده، و آنچه خطا است به او نمى‏رسد.

6- و در روایتى دیگر از مولى على (علیه السلام) نقل شده که: همین کلمات را بسیار تکرار مى کردند و سپس مى فرمودند «نمى‏چشد فردى طعم ایمان را مگر این که بداند ضرر رساننده و نفع رساننده فقط خداوند عزوجل است» «انّ الضّارّ النّافع هُوَ اللّه عزّوجلّ» ولى ما کجا و این ایمان کجا، به قول ملّامحمدمهدى نراقى: «یقین اشرف فضائل خُلقیه و مهمترین آنها است، یقین‏ افضل کمالات نفسانى و اعظم آنها است، یقین‏ کبریت احمرى است که به جز بزرگان عرفا و فرزانگان اکابر حکماء آن را به دست نمى‏آورند، و کسى که به این مرحله رسید رستگار شده و به رتبه عالى و سعادت عظمى نائل شده است».

7- در روایتى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) رسیده «اقل ما اوتیتم الیقین»: «یقین کمترین چیزى‏ است که (در این عالم) به شما داده شده است» و در روایت دیگر از آن بزرگوار است: «الیقین الایمان کلّه»: «یقین همه ایمان است». یعنى ایمان داراى مراتبى است و هر مؤمنى مرتبه‏اى از این کمال را دارد، ولى فردى که به درجه یقین‏ رسید تمام ایمان را به دست آورده است.

8- نشانه‏هاى مؤمنِ بایقین: براى کسانى که در ایمان به درجه یقین‏ رسیده‏اند علاماتى است:

9- 1- در امور خود به غیر خدا توجه نکرده و اتکاء نمى‏کند، و سرّ مطلب این است که تمام اشیاء را از مبداء واحدى مى‏داند و لذا به وسائط توجه نکرده و همه را مسخّر و تحت اختیار آن مبداء مى‏بیند. در روایتى از امام صادق (علیه السلام) آمده: «مَنْ ضَعف یقین‏ه تَعَلّق بالاسباب ...»: «کسى که یقین‏ او ضعیف باشد به اسباب تعلق پیدا مى‏کند» (و از به وجود آورنده این اسباب غافل مى‏شود).

10- 2- در همه احوال خاضع و خاشع براى خداوند است، دائماً در خدمت او به وظیفه خود مشغول است چه در خفاء و چه در علن، در گرداب دوستى و انس او غرق است، و فکر خود را متوجه آن ذات کرده است، و سرّ مطلب این است که صاحب یقین‏، عارف به خدا و عظمت و قدرت او است و این که خداوند اعمال و افعال او را دیده و بر خفیات او نیز آگاه است.

11-3- چنین فردى مستجاب الدعوه و داراى کرامات و خرق عادات است و سرّ این مطلب این است که هر مقدار نفس داراى یقین‏ باشد، به همان مقدار مجرّد شده و داراى قدرت تصرف در امور عالم را پیدا مى‏کند، و به قول امام صادق (علیه السلام): «الیقین یوصل العبد الى کل حال سنى و مقام عجیب»: «یقین بنده (مؤمن) را به بلندترین حال و مقام عجیب (که قابل تصور نیست) مى‏رساند».

12- و در تائید این مطلب روایت پیامبر (صلى الله علیه وآله) بسیار مناسب است، وقتى در نزد ایشان گفته شد حضرت عیسى بن مریم (علیه السلام) روى آب راه مى‏رفت، فرمودند: «لو زادَ یقین‏ه لمشى فى الهوى» (اگر یقین‏ش زیادتر بود روى هوا راه مى‏رفت) و از همین رو انبیاء (علیهم السلام) با تمام جلالتشان مقامشان بواسطه درجه یقین‏شان متفاوت است.

13- کسى که به این درجه از یقین‏ رسید دیگر غم و شادى براى او یکسان است و همه را از طرف مبدأ آفرینش مى‏داند، و خود را در حیطه علم خداوند مى‏داند، دیگر ناگواریها و مصائب دنیا و گرفتاریهاى سر راه او، وى را آزار نخواهند داد، زیرا این انسان مى‏داند، خداوند همه را مى‏داند و مى‏تواند.

14- آناتول فرانس این مطلب را با جملات زیر بیان مى‏کند: «قدرت و نیکوکارى ادیان است که به آدمى علت وجود و عواقب کار را تعلیم مى‏دهد،

15- وقتى که ما اصول عقائد فلسفى الهى را طرد نمائیم، چنانکه تقریباً ما همه در این عصر علم و آزادى، چنین فکر مى‏کنیم، وسیله دیگرى باقى نمى‏ماند که بدانیم چرا به دنیا آمده‏ایم، و به چه کار بدین جهان قدم گذاشته‏ایم؛ راز سرنوشت، ما جملگى را در اسرار نیرومند خود احاطه کرده است،

16- و واقعاً باید به هیچ چیز نیندیشیم تا ابهام غم‏انگیز زندگى را احساس نکنیم، و در جهالتِ مطلقِ از علت وجودى ما است که ریشه غم و اندوه ما وجود دارد، آلام جسمى و روحى، شکنجه‏هاى روح و احساسات، سعادت و خوشبختى سفلگان، نکبت و ادبار درستکاران، همه اینها باز قابل تحمّل مى‏شد،

17- چنانچه به فلسفه آنها پى مى‏بردیم، و به یک مشیت الهى معتقد بودیم. شخص مؤمن از شکنجه‏ها و عذابهاى روحى خود لذت مى‏برد و بیدادگرى‏ها و سختگیریهائى که‏ به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقیست‏ ..... به ارادت بکشم درد که درمان هم از اوست ..... در غم ما روزها بیگاه شد..... روزها با سوزها همراه شد ..... روزها گر رفت گو، رو باک نیست‏ ..... تو بمان اى آنکه جز تو پاک نیست‏.

18- سختگیریهائى که‏ دشمنانش نسبت به او روا مى‏دارند، در نظرش دلچسب و گوارا جلوه مى‏کند، حتى خطاها و گناهانى که از او سر مى‏زند از وى سلب امید نمى‏کند، اما در دنیائى که هرگونه شعله ایمان خاموش شده است، حتى درد و مرض معناى خود را هم از دست داده، و دیگر به جز شوخیهاى زشت و مسخرگى‏هاى شومى تلقى نمى‏شود» هرگز، هرگز، هرگز!

19- مرحوم خوئى در شرح خود روایتى را در ذیل این فراز نقل کرده که: راوى مى‏گوید از امام هشتم (علیه السلام) از ایمان و اسلام سؤال کردم، فرمودند: «امام پنجم (علیه السلام) فرموده‏اند: ایمان یک درجه فوق اسلام است، و تقوى یک درجه از ایمان بالاتر، و یقین‏ یک درجه بالاتر از تقوى است و چیزى کمتر از یقین‏ بین مردم تقسیم نشده»،

20- راوى گوید گفتم یقین‏ چیست؟ فرمود : «التَّوَکُل عَلَى اللّه و التسلیم للّه و الرِّضا بَقَضاءِ اللّه و التَفْویض الَى اللّه»: «توکل و اتّکاء بر خداوند و تسلیم شدن براى او و رضاء به قضاء خداوندى و احاطه امر به خدا». بعضى از شارحین کافى در شرح حدیث فوق گفته‏اند: اسلام اقرار است و ایمان یا تصدیق است یا تصدیق با اقرار است،

21- و بنابر هر دو وجه ایمان فوق اسلام است، به یک درجه، اما بنابر وجه دوم (که تصدیق با اقرار باشد) برترى ایمان بر اسلام واضح است، و اما بنابر اول زیرا تصدیق قلبى برتر و افضل از اقرار زبانى است همچنانکه قلب افضل از زبان است و تقوى یک درجه فوق ایمان است زیرا تقوى دورى از چیزى است که ضرر مى‏زند در آخرت، اگرچه ضرر کمى باشد، و یقین‏ فوق تقوى است، زیرا تقوى گاهى در مرتبه یقین‏ نیست،

22-و این همان مطلبى است که مولى امیرالمؤمنین على (علیه السلام) به آن اشاره کرده‏اند، و فرموده‏اند: «لَوْ کُشِف الغِطاء لَمَا ازدَدْتُ یقین‏اً»: اگر پرده کنار زده شود بر یقین‏ من افزوده نمى‏شود.

23- ابن‏ابى الحدید نیز در ذیل این فراز گفته است اگر سؤال کنى ایمان همان یقین‏ است؟ چرا مولى على (علیه السلام) فرمود: «و ایمانا فى یقین‏»؟ جواب مى‏دهم ایمان اعتقاد با عمل است و یقین‏ سکون و آرامش قلب است و این دو با هم فرق دارد.

24- از این تحلیل و جواب ابى الحدید روشن مى‏شود که ایمان همراه با یقین‏، براى فرد دارنده آن آرامش قلبى و اطمینان درونى را به ارمغان مى‏آورد.

25- «الهى» این عارف شیوا در ذیل این فراز (و ایمانا فى یقین‏) چنین گوید: در ایمان زانکه با دانش قرینند..... شهان کشور علم الیقینند.

هر آن دل روشن از نور یقین‏ است‏ ..... چراغش لا احبّ الافلین است‏. انبیا، به دنبال رسیدن به مقام یقین‏‏ و شهود هستند. «اجْعَلْ لِی آیَةً»

26- قرآن، داروى شفابخش همه ظلمات است. تاریکى‏هاى: جهل، شرک، تفرقه، توحّش، شبهات، شهوات، خرافات، جنایات واضطراب‏ها را به نور علم، توحید، وحدت، تمدن، یقین‏‏، حقّ، صفا وآرامش تبدیل مى‏کند.

27- آنان که به علم و یقین‏‏ و شهود مى‏رسند، مسئولیّت سنگین‏ترى دارند و کیفر تخلّفشان هم سخت‏تر است. فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ ... پس کسانى که به مقام علم و شهود دست نیافته‏اند، از قهر خداوند دورترند.

28-و این‏گونه ملکوت آسمان‏ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا (یقین‏ پیدا کند و) از اهل یقین‏‏ باشد.استدلال محکم و برخورد علمى با دیگران، نیازمند ایمان قلبى است. حضرت ابراهیم هم پس از یقین‏‏، «لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»

29 - یقین‏‏، عالى‏ترین درجه‏ى ایمان است. «وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ» به یقین‏‏ رسیدن، نیاز به امداد الهى دارد. نُرِی ... الْمُوقِنِین‏. اگر به جاى علم و یقین‏‏، در پى ظن و گمان باشیم، گمراه خواهیم شد. «إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ»

30- پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله، چون به راه خود یقین‏‏ دارد، مأمور است در برخوردهاى خود، ثبات و قاطعیّت خود را به دیگران اعلام کند. قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى‏ مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ ...

31- از امام صادق علیه السلام روایت شده است که یکى از مصادیق حایل شددن خدا بین انسان و دل او، مسأله‏ى محو و اثبات است؛ محو کفر و اثبات ایمان، محو غفلت و شک و تثبیت تذکّر و یقین‏‏. در جاى دیگر فرمودند: «خداوند نمى‏گذارد انسان، باطل را حقّ ببیند». همچنین فرمودند: «گاهى انسان با گوش، چشم، زبان و دست خود به چیزى علاقه دارد، ولى اگر آن را انجام دهد، قلبش با آن همراه نیست و مى‏داند آنچه میل به آن داشته حقّ نیست». و ممکن است حائل شدن، کنایه از مرگ باشد.

32- سرچشمه‏ى عصمت انبیا، ایمان و یقین‏‏ به معاد است. «إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ» مؤمن، به هدف ونتیجه‏ى کار یقین‏‏ دارد. «فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَکُمْ مُتَرَبِّصُونَ»

33- تکذیب، بدتر از شکّ است. آیات و احادیث بسیارى از یقین‏‏ پیامبر خبر مى‏دهد. پس مقصود و مخاطب این نهى‏ها مردمند، نه شخص پیامبر. کسى که از یقین‏‏ او انسان‏هایى به یقین‏‏ رسیده‏اند، چگونه ممکن است خودش دچار شک یا تکذیب گردد؟!

34-حضرت یعقوب علیه السلام : به زنده بودن سه فرزندش (یوسف، بنیامین، برادر بزرگتر) یقین‏‏ داشت و به ملاقاتشان امیدوار بود. «أَنْ یَأْتِیَنِی بِهِمْ جَمِیعاً»

35- پیامبر اسلام نیز همواره در صراط مستقیم گام برمى‏داشت، با این حال در هر نماز مى‏گفت: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» یعنى اگر کسى یقین‏‏ هم دارد در راه راست قدم برمى‏دارد، باز باید از خطر انحراف بترسد و از خداوند استمداد کند.

36- مراد از «یقین‏» در این آیات، چون  وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ «99»سوره الحجر، آیه 99 مرگ یعنى یقینى‏ترین امر نزد بشر است. همان گونه که در آیه‏ى 46 سوره مدّثر نیز از زبان کفّار آمده که: «وَ کُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّى أَتانَا الْیَقِینُ» ما معاد را تا لحظه مرگ تکذیب مى‏کردیم. گرچه معناى یقین‏‏، مرگ نیست، ولى مرگ زمینه‏اى براى یقین‏‏ پیدا کردن است، چون هنگام فرارسیدن مرگ تمام پرده‏ها کنار رفته و انسان به واقعیات یقین‏‏ پیدا مى‏کند.

37- بعضى از منحرفان آیه‏ «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» را دستاویز قرار داده و مى‏گویند: اگر به یقین‏‏ رسیدى، دیگر عبادت لازم نیست!. غافل از آنکه خطاب آیه به پیامبر صلى الله علیه و آله است که از روز اوّل به یقین‏‏ رسیده بود ودر برابر تطمیع وتهدیدهاى کفّار مى‏فرمود: اگر ماه را در یک دستم و خورشید را در دست دیگرم قرار دهید، دست از وظیفه‏ى خود برنمى‏دارم، ولى با آن یقین‏‏ تا آخرین لحظه عمر عبادت مى‏کرد.

38- دواى فشار روحى وروانى، نماز، سجده، تسبیح و حمد خداوند است. یَضِیقُ‏ ... فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ‏ ... وَ اعْبُدْ (ابن عباس مى‏گوید: هرگاه پیامبر صلى الله علیه و آله غمگین مى‏شد، به نماز برمى‏خاست.) مهمتر از عبادت، استمرار آن است. «وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ» تداوم بر بندگى حق، سبب پیدا شدن یقین‏‏ است. وَ اعْبُدْ ... یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ‏ «الحمدلِلَّه ربّ العالمین»

39- سؤال: با آنکه موسى علیه السلام به هلاک شدن فرعون یقین‏‏ داشت، چرا مى‏گوید: «لَأَظُنُّکَ» گمان دارم؟ پاسخ: اوّلًا: ظنّ تنها به معناى گمان نیست، بلکه به باور ویقین نیز گفته شده است. ثانیاً: شاید امیدى به هدایتش داشت. ثالثاً: وقتى دشمن پرده‏درى نمى‏کند، ادب در بحث و مناظره اقتضا دارد ما نیز حریم را نگه داریم. فرعون گفت: «لَأَظُنُّکَ یا مُوسى‏ مَسْحُوراً» موسى نیز در جواب او فرمود: «لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً»

40- گنج، کلماتى حکیمانه : پیامبراکرم صلى الله علیه و آله در روایتى فرمودند: آن گنج، کلماتى حکیمانه بود که بر صحیفه‏اى از طلا نوشته شده بود. مضمون آن حکمت‏ها این بود: تعجّب از کسى که ایمان به تقدیر الهى دارد، چرا محزون مى‏شود!؟ شگفت از کسى که یقین‏ به مرگ دارد، چرا شاد است، یقین‏ به حساب دارد، چرا غافل است، یقین‏ به رزق دارد، چرا خود را به زحمت بیش از اندازه مى‏اندازد و یقین‏ به دگرگونى دنیا دارد، چرا به آن اطمینان مى‏کند!؟ وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً ..

چو حق ز آئینه دل شد پدیدار..... نگیرد از شک آن آئینه زنگار

کسى با دیو تشکیک است همراز..... که با خضر طریقت نیست دمساز

رود چون گرد شک ز آئینه دل ..... جهان غیب دیدن نیست مشکل

بود روشن روان ز انوار ایمان‏ ..... سپهر دانش و خورشید ایقان‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 153... اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم