فهرست متقین 37- 40- 2- ترس از مسئولیتها - «لا یرضون من اعمالهم القلیل، و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون» ترجمه‏: پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند

 

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی

0. فهرست متقین 37- 40- 2- ترس از مسئولیتها - «لا یرضون من اعمالهم القلیل، و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون» ترجمه‏: پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند و اعمال زیاد 1
1. - شرح: مقدمه‏اى را در بحث عمل: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ‏:
2. اسلام دین عمل است، معمولا در تعریف آن مى‏گوئیم عبارت است از اقرار به زبان و اعتقاد قلبى و عمل به
3. ایمان تمامش عمل است - حضرت چنین فرمودند: «الإیمانُ عمل   کُلّه و القَولُ بعضٌ ذلِکَ العمل   ...»:
4. در بحث عمل شش نکته قابل ملاحظه است: نفس عمل  ، چنانکه روشن شد، دین یعنى عمل  ،
5. رشته خود پنبه مکن -«یا ابن مسعود اذا عملتَ عملا فاعمل بِعِلم و عَقْل و ایّاک و أنْ تَعمل عملا بِغَیر تدبیر و عِلمٍ فانّه جَلّ جلاله یقول و لا تکونوا کَالتّى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعد قوّة انْکاثا»:
6. مفاهیم دعا اعمال ما باشد - «انّکُم الى اعراب الاعمال احْوَجْ منکم الى اعراب الاقول»: «شما به اعراب دادن
7. درآینه خود بین آنچه که گفتی همانی - آئینه و ساعت وسیله‏اى بیش نیست که نظر به آن مورد توجه اصلى
8. دوباره کاری نکن - اتقان عمل و محکم کارى آن- از دستوراتى که به ما داده‏اند و حتى اگر دستورى از طریق
9. خداوند محکم کاری را دوست دارد- «انّى لَاعلَمُ انّه سَیَبْلى و یَصل الیه البَلاء و لکنّ اللّه یُحِبّ عبداً اذا عمل عملا احْکَمَه»:
10. عمل با بهترین وجه - «اذا عمل احَدُکُم عملا فَلیُتْقَنْ»: «ان الله تعالى یحب من العامل اذا عمل ان یحسن».
11. عمل به دستور محکم کاری –
12. بنا های محکم کاری صدها سال باقی ؛ باز هم رحمت به اجداد و پدران ما که هنوز آثار باستانى و بناهاى خشت
13. پشتکار در عمل  - مداومت و پشتکار«افْضَلُ العمل ادَوَمُه و انْ قَلّ»: «با فضیلت‏ترین عمل ، عملى است که
14. با استمرار عمل به جایی می رسد - مداومت بر عمل است، حتى آنها که استعداد خوب دارند با پشتکار در عمل
15. مداومت بر عمل ، گرچه در ابتدا «قلیلٌ تدوم علیه خیرٌ من کثیرٌ مَمْلول منه» «عمل کم مداوم، بهتر از عمل  
16. مداومت بر عمل گر چه کم  - انّى لُاحِبّپ‏ انْ اداوم على العمل و انْ قَلَّ»: «من دوست دارم مداومت بر عمل  کنم
17. محبوب ترین عمل نزد خدا - اگر عملى را شروع کردید یک سال مداومت بر آن کنید، زیرا در هر سال یک شب قدر است،
18. مداومت وپشتکار - مدت یک سال، شب تا صبح عبادت کرد و معلوم است که شب قدر از شبهاى سال بیرون نیست.
19. روزی یک جزء قرآن - سفارش‏مى‏کند (معلوم است تا خود چنین نمى‏کرده، این چنین سفارش نمى‏نمود).
20. ثلث آخر شب تا طلوع آفتاب - در شرح حال حاج ملّا هادى سبزوارى در تاریکى شب عبادت مى‏نمودند، تا اول طلوع آفتاب.
21. از بلوغ تا آخر عمر هر روز - در شرح حال شیخ انصارى نوشته‏اند، «عباداتى که شیخ از سن بلوغ تا آخر عمر
22. زیارت جامعه هر شب - در احوالات امام امت هم نقل شد که زیارت جامعه در هر شب براى حضرت مولى
23. اخلاص در عمل  - محور قبولى عمل  ، اخلاص است، اگر به تعلیم و تعلم مشغولى نیتت را خالص کن،
24. هرعملی درختی است - و عملى که از ریا و سمعه و خودنمائى تغذیه کرد، مانند درختى پلید مى‏گردد
25. خداوند به عمل نظر مى‏کند، او عمل صالح را دوست دارد، گرچه از انسانى شقىّ صادر شود،
26. اخلاص ؛ نصیحت ، همکاری ؛ «نصر الله عبدا سمع مقالتى فرعاها ثم بلغها الى من لم یسمعها فرب حامل فقه غیر فقیه و رب حامل فقه الى من هو افقه منه ثلاث لا یغل علیهن قلب امرء مسلم، اخلاص العمل   لله و النصیحة لا ئمة المسلمین و اللزوم لجماعتهم».
27. خفظ عمل دشوار تر از خود عمل - ابقاء و باقى گذاردن عمل بر همان نحو خالصى که تحقق پیدا کرده،
28. عمل مخفی ؛ عمل آشکار؛ عمل ریائی ؛ - «الِابقاءُ على العمل اشَدّ مِنَ العمل  » راوى سؤال مى‏کند، ابقاء بر عمل چیست؟ حضرت فرمودند: «یَصِلُ الرجل بِصِلة و یُنفِق نَفَقَةٌ للّه وحده لا شریک لَه فکُتِبَتْ له سِرّاً ثُمَّ یذکُرُها فَتُمحى فَکُتِبَت لَه علانیةٌ ثُمّ یذکُرُها فَتُمحى و تُکتَبُ له ریاءٌ»:
29. برعمل آتش نفرستید - لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏: (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ ؛ «با ذکر گفتن (الله اکبر- لا اله الا الله- سبحان الله)
30. عمل همسفر تا آخرت - اى عزیز تا این گناهان به حدّ شرک نرسیده قابل بخشش و مغفرت است،
31. برای هریک از شما سه از دوست است – عمل هر جا بروى و از تو دور نمى‏شوم، و آن عمل تو است، خواه خیر باشد خواه شرّ.
32. سه چیز مشایعت - یکى اهل و عیال و دیگر ثروت و سومى عمل او، و دو تا که اهل و عیال و ثروت باشد برگشته و عمل او با او مى‏ماند.
33. عمل صالح - اى برادر عمل صالح را برگزینى که آن رفیق همچون غلامى است که بهشت را براى تو آب و جاروب مى‏کند.
34. زمینه‏چینى و تهیه جا -«انَّ العمل الصّالِح یَذْهَبُ الى الجنَّة فَیُمَهّدُ لِصاحِبه کما یَبْعثُ الرجل غلامَه فَیَفرشَ له ثُمَّ قَرَأ «و اما الذین آمنوا و عمل  وا الصالحات فلانفسهم یمهدون»:
35. همنشین نصیحت کننده - «القرین الناصح هو العمل الصالح»: «همنشین نصیحت کننده (و خیرخواه) عمل صالح است».
36. بهترین مبلّغ - تبلیغ بوسیله اعمال- «کونوا دعاة للناس باعمالکم و لا تکونوا دعاة بالسنتکم»:
37. تأثیر زبان تأثیر عمل - تأثیر عمل بسیار بالاتر از تأثیر زبان است و حتى بهترین طریقه امر به معروف و نهى از منکر است.
38. با این مقدمه حال به فرازهاى مورد بحث بپردازیم: راضى نبودن به عمل کم و زیاد ندیدن عمل کثیر37- لا یرضون من اعمالهم القلیل. 38- و لا یستکثرون الکثیر
39. اعمال خود زیاد نبینند - پرهیزگاران از اعمال کم خود خشنود نیستند، همت والاى آنها وافق وسیع اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 118اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

متقین 37- 40- ترس از مسئولیتها - و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون» ترجمه‏: پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند و اعمال زیاد خود را نیز زیاد نمى‏بینند

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی
2. متقین 37- 40- ترس از مسئولیتها - «لا یرضون من اعمالهم القلیل، و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون» ترجمه‏: پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند و اعمال زیاد خود را نیز زیاد نمى‏بینند آنان خویش را متهم مى‏سازند (در تقصیر در عبادت و اطاعت) و از اعمال خود ترسناکند.***
3. شرح: مقدمه‏اى را در بحث عمل براى توضیح مطلب عرض مى‏کنم، از فرازهاى فوق روشن مى‏شود که پرهیزگاران اهل عملند نه اهل حرف، مردم دو دسته‏اند: یک دسته فقط حرف مى‏زنند و عمل  ى در کار آنها نیست، قرآن به این دسته تاخته و آنها را مورد نکوهش قرار مى‏دهد: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ‏: «چرا مى‏گوئید آنچه را عمل نمى‏کنید، بسیار به غضب وامى‏دارد خدا را این که بگوئید آنچه را انجام نمى‏دهید».⁽ صف، آیه 2 و 3⁾  این عبارت از جملات شدید قرآن است که غضب و خشم الهى را بر این گونه افراد وعده مى‏دهد. و یک دسته به همراه قول عمل  مى‏کنند، حتى عمل را زیاده بر قول انجام مى‏دهند و گویا شنیده‏اند کلام مولى را که: «زیادى فعل بر قول بهترین فضیلت و نقص فعل از قول زشت‏ترین رذیلت است».⁽ غرر الحکم على( علیه السلام)؛ میزان الحکمه، جلد 7⁾
4. اسلام دین عمل است، معمولا در تعریف آن مى‏گوئیم عبارت است از اقرار به زبان و اعتقاد قلبى و عمل به ارکان دین مبین، یعنى یک سوم آن را عمل قرار مى‏دهیم در حالى که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) سؤال مى‏شود: افضل اعمال نزد خداوند چیست؟ حضرت مى‏فرمایند که خداوند چیزى را قبول نمى‏کند مگر با آن، راوى مى‏گوید سؤال کردم آن چیست؟ فرمود: «ایمان به خدائى که شریک ندارد و غیر از او خدائى نیست، سپس سؤال از ایمان مى‏کند که آیا قول و عمل است یا قول بدون عمل (یعنى ایمان زبانى و عملى است یا اینکه فقط زبانى است)؟
5. ایمان تمامش عمل است - حضرت چنین فرمودند: «الإیمانُ عمل   کُلّه و القَولُ بعضٌ ذلِکَ العمل   ...»:«ایمان تمامش عمل است و قول نیز بعضى از آن عمل است ...».⁽ کافى، جلد 2، صفحه 34؛ میزان الحکمه، جلد 7،⁾ یعنى ایمان شخص در عمل   مشخص مى‏شود و عمل  محک بسیار خوبى براى ایمان است، و اگر هم قولى باشد، جزئى از عمل   محسوب مى‏شود.

5. در بحث عمل شش نکته قابل ملاحظه است: نفس عمل  ، چنانکه روشن شد، دین یعنى عمل  ، فرمودند: پیروان مکتب ما را از عمل شان بشناسید. معیار شیعه و پیرو بودن، رفتار و کردار است نه لفظ بدون محتوى عمل  شعار مؤمن است‏ لباسى است که بر تن خود کرده، عمل یار و همراه فردى است که به درجه یقین رسیده است، عمل  کاملترین جانشین انسان است، بهترین‏ چیزى است که مردم بوسیله آن از او ذکر خیر مى‏کنند و او را مى‏ستایند، عمل  نیک میوه علم است نه حرف نیک فقط. آن هم عملى که با عقل توأم باشد،
6. رشته خود پنبه مکن - از وصایاى رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) به ابن مسعود است: «یا ابن مسعود اذا عملتَ عملا فاعمل بِعِلم و عَقْل و ایّاک و أنْ تَعمل عملا بِغَیر تدبیر و عِلمٍ فانّه جَلّ جلاله یقول و لا تکونوا کَالتّى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعد قوّة انْکاثا»: (اى ابن مسعود زمانى که عملى انجام دادى، با علم و تعقل انجام ده، و بپرهیز از این که عملى بدون تدبیر و علم انجام دهى، زیرا خداوند (جل و جلاله) مى‏فرماید: «مانند زنى نباشید که رشته خود را پس از تابیدن محکم وا مى‏تابد»). (کنایه از اینکه کار بى‏فائده مى‏کند و وقت خود را تلف مى‏نماید، عمل بدون تعقل هم چنین است).
7. مفاهیم دعا اعمال ما باشد - بعضى به قدرى در قول و لفظ تأمل مى‏کنند که گوئى عمل  را فراموش کرده‏اند، انسان بعضى را مى‏بیند که در حمد و سوره نماز بسیار دقت مى‏کند تا مخرج حروف را خوب ادا کند، یا در دعاها و قرآن خواندن دقت مى‏کند تا با اعراب صحیح بخواند تا خوب حرف آشکار شود در حالى که از مفاهیم دعا که اعمال ما باشد غافل است. چه قدر مولى على (علیه السلام) عالى فرموده است: «انّکُم الى اعراب الاعمال احْوَجْ منکم الى اعراب الاقول»: «شما به اعراب دادن اعمال محتاج ترید، تا اعراب دادن و آشکار کردن اقوال و الفاظ».⁽ غرر الحکم، میزان الحکمه ⁾
8. درآینه خود بین آنچه که گفتی همانی -  باید دقت در اعمال کرد که حروف و الفاظ و اقوال و مفاهیم وسیله‏اى بیش نیست، الفاظ پرمفهوم ادعیه وسیله‏اى براى رساندن معنا به ما بوده، تا طبق آن مشى و عمل کنیم و آنچه مهم است این که نظر به هدف یعنى اعمال کنیم نه وسائل. به قول بزرگان‏ «ما یُنْظَرُ بى الشى‏ءُ فَهُوَ فان فى ذلک الشى‏ء» آن وسیله‏اى که به واسطه آن چیزى موردنظر قرار مى‏گیرد فانى در آن شى‏ء است، مثلا وقتى صورت خود را در آئینه مى‏بینیم و یا به ساعت نگاه مى‏کنیم ساعت چند است، آئینه و ساعت وسیله‏اى بیش نیست که نظر به آن مورد توجه اصلى نیست، الفاظ هم آینه معانى است پس نظر به عمل کن نه لفظ.
9. دوباره کاری نکن - اتقان عمل و محکم کارى آن- از دستوراتى که به ما داده‏اند و حتى اگر دستورى از طریق شرع هم در این باره به ما نمى‏رسید، عقل چنین حکم مى‏کرد، انجام دادن کار به نحو ریشه‏دار و اساسى است، عقل مى‏گوید یا کارى مکن یا اگر کردى باید اساسى کار انجام دهى، و الّا کار دوباره کردن از عاقل صادر نمى‏شود.
10. خداوند محکم کاری را دوست دارد- پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) در جریانات مختلف این مسئله را به مسلمانان گوشزد مى‏فرمود، در جریان دفن «سعد بن معاذ» پیامبر (صلى الله علیه وآله) خود وارد قبر او شده و لحد آن را ساخته و آجرها را چیده و سپس سنگ و گل خواستند و بین آجرها را پر کردند، وقتى فارغ شدند و خاک ریختند و قبر را صاف نمودند، رو به اصحاب کرده فرمودند: «انّى لَاعلَمُ انّه سَیَبْلى و یَصل الیه البَلاء و لکنّ اللّه یُحِبّ عبداً اذا عمل عملا احْکَمَه»: «من مى‏دانم که آن (میت یا قبر) به زودى پوسیده و فاسد و خراب مى‏شود ولى خداوند دوست دارد وقتى بنده عملى را انجام مى‏دهد، با محکم‏کارى انجام دهد». از این جمله مى‏توان استفاده کرد که شاید بعضى در ذهنشان این بود که این میت پس از مدّتى مى‏پوسد و یا قبر در اثر حوادث خراب مى‏شود، چرا پیامبر (صلى الله علیه وآله) این قدر دقت مى‏کند و وقت صرف مى‏نماید و پیامبر (صلى الله علیه وآله) آنگونه جواب دادند.
11. عمل با بهترین وجه - در جریان دفن فرزند خود ابراهیم نیز نقل شده است وقتى قبر را پوشاندند، روزنه‏اى در قبر بود که حضرت با دست خود آن را صاف کردند و سپس فرمودند: «اذا عمل احَدُکُم عملا فَلیُتْقَنْ»: «زمانى که عمل  ى را یکى از شما انجام دادید، محکم‏ و متقن به پایان رسانید». در این دو روایت حجیت احکام و اتقان بود و در روایتى هم از ایشان نقل شده که فرمودند خداوند تعالى دوست دارد که عمل کننده وقتى عمل مى‏کند، با بهترین وجه انجام دهد «ان الله تعالى یحب من العامل اذا عمل ان یحسن».⁽ کنز العمال، خبر 9129( این سه خبر را صاحب میزان الحکمه، در جلد 7،⁾
12. عمل به دستور محکم کاری - اسلام دین اتقان و محکم‏کارى است و متأسفانه امروزه ما به این دستور اسلام توجهى نکرده، و ضررهاى آن را هم دیده‏ایم، گویا اجانب و دورافتادگان از مکتب خاندان عصمت و طهارت بهتر به این دستور عمل کرده‏اند، و ما هر روز شاهد پیشرفت و ترقى و استحکام مصنوعات آنها هستیم، و کار به جائى رسیده که همه روى به وسائل ساخته شده خارجى‏ها کرده‏ایم و حتى بعضى وقتها خود کارگر ایرانى حاضر نیست وسیله‏اى را که خود ساخته و تولید کرده مصرف کند، یعنى خود او هم مى‏داند چه کرده است!
13. بنا های محکم کاری صدها سال باقی ؛ باز هم رحمت به اجداد و پدران ما که هنوز آثار باستانى و بناهاى خشت و گلى آنها پس از صدها سال باقى است، اما بهترین ساختمان امروزى پس از چند سال نیاز به بازسازى دارد. وقتى با برق کار مى‏کند، سیم برق را لخت و بدون حفاظ رها مى‏کند، وقتى گودالى حفر مى‏کند، بدون علامت‏گذارى و سنگ‏چین کردن، مى‏گذارد و مى‏رود؛ وقتى اتومبیلش در جاده پنچر شد، براى حفظ جان و مال خودش سنگهایى در جاده مى‏چیند اما پس از اتمام کارش، سنگها در وسط جاده مانده و او رفته است! راستى چرا چنین شده‏ایم؟! مگر اسلام به ما دستور محکم‏کارى نداده است؟!
14. پشتکار در عمل  - مداومت و پشتکار در عمل مشکلتر از انجام اصل عمل است و آنچه مهم است، مداومت است و گرنه گاهى انسان بطور اتفاقى عمل نیکى انجام مى‏دهد؛ مثلا شب دچار بى‏خوابى شده مى‏گوید بگذار نماز شب بخوانیم یا تلاوت قرآن کنیم اگر به همین مقدار بسنده کند به جائى نمى‏رسد باید در عمل نیک پشتکار به خرج داد و این ارزشمند است که مولى على (علیه السلام) فرمودند: «افْضَلُ العمل ادَوَمُه و انْ قَلّ»: «با فضیلت‏ترین عمل ، عملى است که مداوم باشد گرچه کم باشد».⁽ میزان الحکمه، جلد 7، صفحه 19.⁾
15. با استمرار عمل به جایی می رسد - گاهى انسان کارى را با شوق و گرمى شروع مى‏کند ولى پس از مدتى از آن سرد مى‏شود، در تعلیم و تعلم ما بسیار دیدیم و فهمیدیم که استعداد زیاد انسان را به جائى نمى‏رساند، آنچه مى‏رساند مداومت بر عمل است، حتى آنها که استعداد خوب دارند با پشتکار در عمل به جائى مى‏رسند نه فقط با استعداد!
16. مداومت بر عمل ، گرچه در ابتدا سخت است ولى بسیار در تصمیم‏گیریهاى زندگى مؤثر است، زیرا خود پشتکار و مداومت ریاضتى براى نفس است و او را در حوادث دهر و کشاکش آن‏ ورزیده مى‏کند، مداومت کن بر عمل  گرچه کم باشد، عمل زیاد بى‏محتوى که موجب خستگى و ملالت شود انسان را به جائى جز سرخوردگى از عمل نمى‏کشاند، از روایات استفاده مى‏شود «قلیلٌ تدوم علیه خیرٌ من کثیرٌ مَمْلول منه» «عمل کم مداوم، بهتر از عمل   زیادى است که موجب ملالت و خستگى و افسردگى شود».
17. مداومت بر عمل گر چه کم  - از عائشه و ام سلمه پرسیده شد چه عملى محبوبتر نزد رسول الله (صلى الله علیه وآله) بود گفتند «مادیم علیه و انْ قَلَّ»: «عملى که مداومت بر او شده گرچه کم باشد».از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که امام سجاد (علیه السلام) بسیار مى‏فرمودند: «انّى لُاحِبّپ‏ انْ اداوم على العمل و انْ قَلَّ»: «من دوست دارم مداومت بر عمل  کنم گرچه کم باشد».
18. محبوب ترین عمل نزد خدا - امام صادق (علیه السلام) از پدرشان نیز نقل مى‏کند که مى‏فرمود: «دوست دارم مداومت بر عمل را وقتى نفس من عادت دهد مرا، و اگر چیزى از اعمال شب از من فوت شود، روز قضا کرده و اگر روز فوت شود، شب قضا مى‏کنم و محبوبترین اعمال نزد خداوند عملى است که مداومت بر آن شود». در بعضى روایات هم تأکید شده که اگر عملى را شروع کردید یک سال مداومت بر آن کنید، زیرا در هر سال یک شب قدر است، مداومت کنید تا آن شب را درک کنید. در روایت دیگر مى‏فرماید: هر پنجشنبه و اول هر ماه اعمال انسان عرضه مى‏شود و اعمال یک سال در نیمه شعبان عرضه مى‏شود. شما احوال علماء را ببینید که در مداومت بر عمل و پشتکار چه مى‏کرده‏اند، و چگونه ترویض نفس مى‏کرده‏اند،
19. مداومت وپشتکار - در مورد حاج محمد ابراهیم کلباسى (رحمهم الله) که از معاصران مرحوم میرزا قمى و سید شفتى و از شاگردان بحرالعلوم و صاحب ریاض و ... است آورده‏اند، شب قدر را با عبادت ادراک کرد، زیرا مدت یک سال، شب تا صبح عبادت کرد و معلوم است که شب قدر از شبهاى سال بیرون نیست.
20. روزی یک جزء قرآن - در اجازه‏اى که مرحوم علامه مجلسى اوّل براى فرزندش ملامحمدباقر صاحب بحارالانوار نوشته او را به قرائت یک جزء قرآن در هر روز و مطالعه و تفکر در نامه امیرالمؤمنین به امام حسن (علیه السلام) که در نهج‏البلاغه مسطور است، سفارش‏مى‏کند (معلوم است تا خود چنین نمى‏کرده، این چنین سفارش نمى‏نمود).
21. ثلث آخر شب تا طلوع آفتاب - در شرح حال حاج ملّا هادى سبزوارى است که هر شب در زمستان و تابستان و بهار و پائیز ثلث آخر شب را بیدار بودند و در تاریکى شب عبادت مى‏نمودند، تا اول طلوع آفتاب.
22. از بلوغ تا آخر عمر هر روز - در شرح حال شیخ انصارى نوشته‏اند، «عباداتى که شیخ از سن بلوغ تا آخر عمر به آنها ادامه مى‏داد، گذشته از فرائض و نوافل شبانه‏روزى و ادعیه و تعقیبات عبارت بودند از: قرائت یک جزء قرآن و نماز حضرت جعفرطیار و زیارت جامعه و عاشورا در هر روز.
23. زیارت جامعه هر شب - در احوالات امام امت هم نقل شد که زیارت جامعه در هر شب براى حضرت مولى الموحدین (علیه السلام) را در نجف فراموش نکردند و حتى وقتى هوا مناسب نبود به حرم مشرف شده، پشت‏بام رفته و آن حضرت را زیارت مى‏کردند.
24. اخلاص در عمل  - محور قبولى عمل  ، اخلاص است، مولى على (علیه السلام) فرمودند: «انک لن یتقبل من عمل  ک الا ما اخلصت فیه» «قبول نمى‏شود از عمل   تو مگر عمل  ى که در آن اخلاص داشته باشى».اگر کسب و کار مى‏کنى، اگر صنعتگرى، اگر به تعلیم و تعلم مشغولى نیتت را خالص کن، تا محبوب خالق و خلق شوى، و امور دنیا و آخرت تو رونق یابد، خدائى که تو را آفرید و روزى داد او هم مى‏تواند قلب مردم را به تو منعطف کند به شرطى که مخلص باشى!

25. هرعملی درختی است - روایتى از مولى على (علیه السلام) است که براى هر عملى درختى است و هر درختى‏ نیاز به آب دارد و آبها مختلف است، درختى که از آب پاک مشروب شود، آن نیک و میوه آن شیرین است، و درختى که برعکس از آب و مواد کثیف و مضرّ تغذیه کرد، درختى پلید و میوه آن تلخ است. عملى که از اخلاص تغذیه شد، مانند درختى مستحکم و طیب، میوه شیرینِ بهشت مى‏دهد، و عملى که از ریا و سمعه و خودنمائى تغذیه کرد، مانند درختى پلید مى‏گردد که میوه‏اى تلخ چون زقوّم جهنمى به همراه دارد.
26. خداوند به عمل نظر مى‏کند، او عمل صالح را دوست دارد، گرچه از انسانى شقىّ صادر شود، گاه خدا فاعل عمل   را دوست ندارد، ولى نفس عمل را دوست دارد، و گاهى فاعل را فى نفسه دوست دارد، ولى عملش را دوست ندارد، زیرا آن عمل   را با شرائط مورد قبول چون اخلاص، انجام نداده است، و این مضمون روایات است.
27. اخلاص ؛ نصیحت ، همکاری ؛ پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله)، در سرزمین منا، در حجة الوداع، در مسجد خیف، خطبه‏اى ایراد کردند و در ضمن خطبه فرمودند: «نصر الله عبدا سمع مقالتى فرعاها ثم بلغها الى من لم یسمعها فرب حامل فقه غیر فقیه و رب حامل فقه الى من هو افقه منه ثلاث لا یغل علیهن قلب امرء مسلم، اخلاص العمل   لله و النصیحة لا ئمة المسلمین و اللزوم لجماعتهم».«خداوند کمک و یارى نماید کسى را که سخن مرا شنید و آن را حفظ کرد و به کسانى که نشنیدند رساند، چه بسیار دارند فقه که خود غیرفقیه است و چه بسیار دارنده فقهى که فقه را به فقیه‏تر از خود مى‏رساند، سه چیز است که قلب مسلمان در آنها کینه‏توزى را روا نمى‏دارد: 1- اخلاص در کارها براى خدا 2- نصیحت پیشوایان و رهبران مسلمین 3- ملزم شدن به اجتماع مسلمانان یعنى همکارى با مسلمانان.
28. خفظ عمل دشوار تر از خود عمل - پیامبر (صلى الله علیه وآله) در این جملات اخلاص را مقدم بر دو چیز دیگر کرده‏اند، و تأکید هم فرموده‏اند که به کسانى که حضور ندارند، این جملات را برسانید، گویا این جملات از قوانین عمومى اسلام است. حفظ عمل   از حبط و نابودى: عمل سرمایه است و حفظ سرمایه لازم است، حفظ عمل از نابودى، بسیار دشوارتر از انجام نفس عمل   است، ابقاء و باقى گذاردن عمل   بر همان نحو خالصى که تحقق پیدا کرده، مشکل است. شیطان دائماً؛ وسوسه مى‏کند که آن عمل را به رخ مردم بکش.
29. عمل مخفی ؛ عمل آشکار؛ عمل ریائی ؛ -در روایتى از امام باقر (علیه السلام) چنین آمده است: «الِابقاءُ على العمل اشَدّ مِنَ العمل  » راوى سؤال مى‏کند، ابقاء بر عمل چیست؟ حضرت فرمودند: «یَصِلُ الرجل بِصِلة و یُنفِق نَفَقَةٌ للّه وحده لا شریک لَه فکُتِبَتْ له سِرّاً ثُمَّ یذکُرُها فَتُمحى فَکُتِبَت لَه علانیةٌ ثُمّ یذکُرُها فَتُمحى و تُکتَبُ له ریاءٌ»: «انسان گاهى صله رحم و انفاق مى‏کند براى خداوند که شریکى ندارد پس نوشته مى‏شود آن عمل براى او بصورت مخفى، سپس عمل خود را به رخ مردم مى‏کشد پس محو شده و به صورت عمل آشکار نوشته مى‏شود بار دیگر نزد مردم بازگو مى‏کند، پس محو شده و عملى ریائى براى او ثبت مى‏شود».انسان عملى را که براى خدا و مخفیانه انجام داده نباید براى مردم ذکر کند و آن را به رخ مردم کشد، ذکر آن عمل منافات با ابقاء و باقى گذاردن عمل بر حال اول است و موجب نابودى و حبط عمل مى‏شود.
30. برعمل آتش نفرستید - قرآن نیز مى‏فرماید: لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏: «صدقات خود را با منت و آزار دادن طرف مقابل باطل نکنید». عجب، خودپسندى، ریا، سمعه و تظاهر بعد از عمل  ، موجب نابودى اعمال و سرمایه انسان است، سرمایه‏اى که در عوض گوهر گرانبهاى عمر دریافت کرده است، انسانى که در خسران و زیان است تا عملى را کسب کند (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ ؛ مواظب باش مصداق قول پیامبر (صلى الله علیه وآله) نشویم که فرمودند: «با ذکر گفتن (الله اکبر- لا اله الا الله- سبحان الله) درختى براى شما در بهشت غرس مى‏شود»، آن صحابى گفت: پس در این صورت بسیار درخت در بهشت داریم، حضرت فرمودند: «به شرطى که آتش نفرستى و آنها را نسوزانى، این آتش فرستادن معاصى ما است که موجب نابودى اعمال است».
31. عمل همسفر تا آخرت - اى عزیز تا این گناهان به حدّ شرک نرسیده قابل بخشش و مغفرت است، اگر تا حال هم چنین بوده‏ایم بیا توبه کنیم که خداوند توبه ‏پذیر و مهربان است. عملى که نجات دهنده انسان است، عملى که به مرز حبط و نابودى نرسیده باشد، عمل   چه نیک باشد چه بد، همسفر ما تا آخرت است.
32. برای هریک از شما سه از دوست است - در روایت از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) است که: براى هر یک از شما سه دوست است: یکى آن که وقتى از آن چیزى طلب کنى به تو مى‏دهد و آن مال و ثروت تو است، و دیگرى دوستى است که تا نزدیک قبر همراه تو است و چیزى به شما اعطاء نمى‏کند، و دیگر به دنبال شما نمى‏آید و آن نزدیکانت هستند (مثل زن و فرزند و اقوام) و سومى دوستى است که گوید به خدا قسم من با تو هستم هر جا بروى و از تو دور نمى‏شوم، و آن عمل تو است، خواه خیر باشد خواه شرّ.
33. سه چیز مشایعت - در روایتى دیگر از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) است که میت را سه چیز مشایعت مى‏کنند، یکى اهل و عیال و دیگر ثروت و سومى عمل او، و دو تا که اهل و عیال و ثروت باشد برگشته و عمل او با او مى‏ماند.
34. عمل صالح - اى برادر حال در فکر دوست خوب باش که گفته‏اند اول دوست و بعد سفر کردن (الرفیق ثم الطریق) مواظب باش و دقت کن همسفر این سفر طولانى تو کیست؟ سعى کن عمل صالح را برگزینى که آن رفیق همچون غلامى است که بهشت را براى تو آب و جاروب مى‏کند.
35. زمینه‏چینى و تهیه جا - در روایتى از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که: «انَّ العمل الصّالِح یَذْهَبُ الى الجنَّة فَیُمَهّدُ لِصاحِبه کما یَبْعثُ الرجل غلامَه فَیَفرشَ له ثُمَّ قَرَأ «و اما الذین آمنوا و عمل  وا الصالحات فلانفسهم یمهدون»: «همانا عمل   صالح به بهشت رفته و جایگاه صاحبش را مهیا مى‏کند، چنان که مردى غلام خود را فرستاده، تا جایگاه و منزل او را قبل از ورود او فرش کند، سپس حضرت این آیه را تلاوت کردند: اما کسانى که ایمان آورده ‏و عمل صالح انجام دادند براى خود زمینه‏چینى و تهیه جا کرده‏اند».
36. همنشین نصیحت کننده - مولى الموحدین (علیه السلام) نیز فرموده‏اند: «القرین الناصح هو العمل الصالح»: «همنشین نصیحت کننده (و خیرخواه) عمل صالح است».
37. بهترین مبلّغ - تبلیغ بوسیله اعمال- از مسائل مربوط به عمل  ، تبلیغ سازنده با آن است، عامل به دستورات دین مبین بهترین مبلّغ آن است، در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) به این حصول آمده است. «کونوا دعاة للناس باعمالکم و لا تکونوا دعاة بالسنتکم»:
38. تأثیر زبان تأثیر عمل - «دعوت کننده مردم با اعمال خود باشید، نه دعوت کننده به زبانهایتان». یعنى تأثیر عمل بسیار بالاتر از تأثیر زبان است و حتى بهترین طریقه امر به معروف و نهى از منکر است.
39. با این مقدمه حال به فرازهاى مورد بحث بپردازیم: راضى نبودن به عمل کم و زیاد ندیدن عمل کثیر37- لا یرضون من اعمالهم القلیل. 38- و لا یستکثرون الکثیر
40. اعمال خود زیاد نبینند - پرهیزگاران از اعمال کم خود خشنود نیستند، همت والاى آنها وافق وسیع فکرى آنها اجازه نمى‏دهد که به عمل   کم‏ اعتناء و اکتفاء کنند، آنها براى اعمال کم‏ارزشى نمى‏بینند و اعمال فراوان خود را زیاد نمى‏بینند.

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 118اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

فهرست امیر المومنین متقین 36- 2 - قیافه پرهیزگاران «ینظر الیهم الناظر فیحسبهم مرضى و ما بالقوم من مرض و یقول: قد خولطوا و قد خالطهم امر عظیم»

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی

فهرست امیر المومنین متقین 36-2- قیافه پرهیزگاران «ینظر الیهم الناظر فیحسبهم مرضى و ما بالقوم من مرض و یقول: قد خولطوا و قد خالطهم امر عظیم» ترجمه: بیننده وقتى به قیافه پرهیزگاران نظر مى‏کند، آنها را مریض مى‏پندارد، ولى هیچ مرضى در وجود آنها نیست و آن بیننده گوید: آنها دیوانه شده‏اند، در حالى که اندیشه‏اى بس بزرگ آنان را به این وضع درآورده است.

2. زندان در بدن های لاغر -  از بس خوف بر پرهیزگاران مستولى شده و آنها را به عبادت کشانده،
3. آنها توجه به ملأاعلى دارند، آنها زندان شدگان در این بدنهاى لاغرند، اگر این دیوانگى است،!
4.  درمنطق بیخردان، بى‏خردى است.-اعمال و رفتار این عاشقان در منطق دنیاپرستان به هیچ وجه
5. مرحوم شیخ انصارى - یکى از خادمان حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کره بود
6. و با زبان دزفولى با سوز و گداز مى‏گوید «آقاى من، مولایم، اى ابالحسن، یا امیرالمؤمنین،
7. نکته‏ : طریقیت و موضوعیت، قابل توجه اینکه در این فراز از خطبه، نحیف و لاغر بودن جسم
8. حال اگر انسانى را دیدم که عاجز بود و چهار دست و پا راه مى‏رفت، یا اصلا راه نمى‏رفت
9. عناوین صفات مشیر نه حقیقی - پس این صفات، از قیود و صفات غالبى است که شاید بتوان گفت
10. شیعه شما هستیم  -1- این صفات طریقت دارد 2- عنوان مشیر است 3- قید غالبى است.
11. سیمای شیعه - حضرت جواب دادند: «صُفْر الوجوه مِن السَهَر، عَمْشُ العیون مِنَ البکاء حَدبُ الظهور من القیام خَمصُ البطون مِنَ الصیام ذَبْلُ الشفاه مِنَ الدعاء عَلَیهم غَبرةُ الخاشعین»:
12. صفات حضرت یحیى (علیه السلام) -از کسانى که داراى این صفات بود، حضرت یحیى (علیه
13. حضرت یحیى از انبیاء بنى‏اسرائیل بود که معاصر عیسى بن مریم (علیه السلام) بوده
14. و چنانکه از روایات به دست مى‏آید، مانند امام حسین (علیه السلام) شش ماهه به دنیا آمد. او در
15. نام حضرت یحیى (علیه السلام) 5 مرتبه در قرآن در سوره‏هاى آل‏عمران، انعام، مریم و انبیاء آمده
16. «یحیى» پسرخاله «عیسى» (علیه السلام)- از منابع اسلامى و مسیحى بدست مى‏آید که «یحیى»
17. حضرت یحیى کتاب آسمانى ویژه‏اى نداشت و به تورات موسى (علیه السلام) عمل مى‏کرد،
18. یحیى (علیه السلام) به نزد مادر آمده و پیراهن موئى و کلاه پشمى طلبید، مادر وى با پدرش
19. خبر به زکریا (علیه السلام) رسید، حضرت زکریا (علیه السلام) به او گفت: چرا چنین مى‏کنى؟
20. هرگاه حضرت زکریا (علیه السلام) مى‏خواست بنى‏اسرائیل را موعظه کند، به چپ و راست
21. چون یحیى (علیه السلام) اینها را شنید، سر برداشت و فریاد برآورد: « وا غفلتاه»: چه بسیار
22. ‏

دشمن جان من است‏		عقل من و هوش من‏
کاش گشوده نبود		چشم من و گوش من‏

22. در خواب به او ندا رسید اى یحیى، خانه بهتر از خانه من و همسایه بهتر از من مى‏طلبى،
23. و عاقبت هم در راه خدا و خوف از او به شهادت رسید، در بعضى روایات دارد که: دختر برادر
24. و پس از شهادت حضرت یحیى (علیه السلام)، سر او را در تشتى طلا گذارده و به آن زن هدیه
25. در مورد احوال خائفین و سرگذشت (ینظر الیهم الناظر فیحسبهم مرضى و ما بالقوم من مرض)

تو پندارى که آنان دردمندند		چو پر بشکسته مرغى در کمندند
خوشا دردى که عشق آرد به جانها		بمیرد بى چنین دردى روانها
مکن محروم از این دردم خدا را		ببخشا بر مس من کیمیا را

 

دلم چون چشم او بیمار گردان‏

به رویش چشم دل بیدار گردان‏

30. سپس در ذیل (و قد خولطوا و لقد خالطهم امر عظیم) گوید:

 

زنادانى تواش دیوانه دانى‏		توئى دیوانه او عقل جهانى‏
زهى دور از حقیقت مردم دون‏		که صرف العقل را خوانند مجنون‏

 

کدامین عقل؟ عقل مردم دون‏		که پیش شهوت نفسند مفتون‏
کسى کز عشق مجنون جهان است‏		به ملک دل امیر عقل و جان است‏
خوشا دیوانگان را وادى عشق‏		به صحراى تحیر شادى عشق‏

36. حکایت‏

 

جوابش داد: کاى با عقل و هشیار			به زنجیرم فکنده، زلف دلدار
تو را گر زین جنون تقدیر بودى‏			چو من خندان در این زنجیر بودى‏

39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 105 اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیر المومنین متقین 36-1 به قیافه پرهیزگاران نظر مى‏کند، آنها را مریض مى‏پندارد، ولى هیچ مرضى در وجود آنها نیست در حالى که اندیشه‏اى بس بزرگ آنان را به این وضع درآورده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی
2. امیر المومنین متقین-1- 36- قیافه پرهیزگاران «ینظر الیهم الناظر فیحسبهم مرضى و ما بالقوم من مرض و یقول: قد خولطوا و قد خالطهم امر عظیم» ترجمه: بیننده وقتى به قیافه پرهیزگاران نظر مى‏کند، آنها را مریض مى‏پندارد، ولى هیچ مرضى در وجود آنها نیست و آن بیننده گوید: آنها دیوانه شده‏اند، در حالى که اندیشه‏اى بس بزرگ آنان را به این وضع درآورده است.
3. زندان در بدن های لاغر -  از بس خوف بر پرهیزگاران مستولى شده و آنها را به عبادت کشانده، اجسام آنها نحیف و رنگهاى آنها زرد شده به طورى که وقتى آنها را مى‏بینند، تصور مى‏کنند، افراد مریضى هستند، در حالى که اگر انسانهاى سالمى وجود داشته باشد، آنها هستند، مردم به هم مى‏گویند اعمال و رفتارى که اینها انجام مى‏دهند، به انسانهاى متعارف و سالم شبیه نیست، اینها از نظر روانى مریضند، ولى آنها دیوانه عالم دیگرى هستند، روان آنها با عالم مادّه و کثیف هم سنخ نیست؛
4. آنها توجه به ملأاعلى دارند، آنها زندان شدگان در این بدنهاى لاغرند، اگر این دیوانگى است، صد رحمت بر آن!
5.  درمنطق بیخردان، بى‏خردى است.-اعمال و رفتار این عاشقان در منطق دنیاپرستان به هیچ وجه قابل توجیه نیست، آنها کشش درک این عاشقان را ندارند، و از این روى آنها را دیوانه مى‏پندارند، در شب که همه به خواب ناز فرو رفته‏اند، شب زنده‏دارى و عبادت و راز و نیاز در منطق بیخردان، بى‏خردى است. مى‏گویند مگر انسان عاقل هم با خود چنین مى‏کند، در حالى که اگر چشم بصیرت داشتند مى‏دیدند خودشان هزارها بار بدتر براى امور دنیوى خود تلاش مى‏کنند و تا پاى جان و هلاکت به دنبال مال و جاه و منال هستند.
6. مرحوم شیخ انصارى - یکى از خادمان حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کره بود که طبق معمول ساعتى قبل از طلوع فجر براى روشن کردن چراغهاى حرم مطهر بدان جا رفتم، ناگهان از طرف پائین پاى حضرت امیر صداى گریه‏اى شنیدم و شگفت‏زده شدم که معمولا این وقت شب زوّار به حرم مشرف نمى‏شوند، وقتى آهسته آهسته پیش رفتم، دیدم مرحوم شیخ انصارى است که صورتش را بر ضریح مقدس گذاشته و مانند مادر جوان مرده مى‏گرید.
7. و با زبان دزفولى با سوز و گداز مى‏گوید «آقاى من، مولایم، اى ابالحسن، یا امیرالمؤمنین، این مسؤولیتى که اینک به دوشم آمده، بس خطیر است و مهم، از تو مى‏خواهم مرا از لغزش و اشتباه و عدم عمل به وظیفه مصون دارى، و در طوفانهاى حوادث ناگوار همواره راهنمایم باشى و الّا از زیر بار مسؤولیت- رهبرى و مرجعیت- فرار خوهم کرد و آن را نخواهم پذیرفت».⁽ سیماى فرزانگان⁾ آرى مثل شیخ انصاریها مزّه خوف را چشیدند و به مقصد رسیدند.
8. نکته‏ : طریقیت و موضوعیت، قابل توجه اینکه در این فراز از خطبه، نحیف و لاغر بودن جسم و رنگ پریدگى از علائم متقیان شمرده شده است، آیا انسان درشت هیکل و فربه نمى‏تواند متقى باشد؟ جواب این است: در علم اصول هم بحث شده که بعضى چیزها جنبه‏ طریقیت دارد، نه موضوعیت، یعنى بعضى چیزها راهى براى تشخیص موضوعى است، نه این که خود این چیز در آن موضوع دخالت داشته باشد، مثل این که مى‏گویند انسانها روى دو پا راه مى‏روند،
9. حال اگر انسانى را دیدم که عاجز بود و چهار دست و پا راه مى‏رفت، یا اصلا راه نمى‏رفت و با چرخ حرکت مى‏کرد، آیا انسان نیست؟ پس روى دو پا حرکت کردن طریق و راه براى شناختن انسان است نه دخیل در انسانیت انسانى داشته باشد، پس روشن شد که لاغر بودن یکى از راههاى شناخت متقین است در صورتى که همراه با صفاتى دیگر باشد و الا بسیارى از فسقه و فجره هم لاغراندام هستند، پس لاغر بودن دخل در تقوى به نحو موضوعى ندارد، ولذا چه بسا افراد پرهیزگارى را مى‏بینیم که فربه و چاق هستند، حتى بعضى از ائمه ما مثل امام پنجم (علیه السلام) نیز نقل شده هیکل درشتى داشته‏اند و فربه بوده‏اند.
10. عناوین صفات مشیر نه حقیقی - پس این صفات، از قیود و صفات غالبى است که شاید بتوان گفت اکثر متقیان داراى این صفات هستند که مولى ذکر مى‏کنند و به عبارت دیگر عناوین صفات به نحو عنوان مشیر است نه عنوان حقیقى، یعنى با این صفات مولى اشاره به پرهیزگاران مى‏کنند نه خود اینها مثل لاغراندام بودن و رنگ پریدگى عنوان موردنظر مولى باشد که ارزش آنها به اینها باشد، ارزش متقیان به تقواى درونى و شجره ایمان آنهاست که اینگونه میوه‏ها و ثمراتى را به بار مى‏آورد.
11. شیعه شما هستیم  - پس به سه بیان سؤال فوق را جواب دادیم: 1- این صفات طریقت دارد 2- عنوان مشیر است 3- قید غالبى است. با این توضیحات، روایتى که از مولى على (علیه السلام) نقل شده، بهتر روشن مى‏شود، در روایت آمده که در شبى مهتابى، مولى على (علیه السلام) از مسجد خارج شدند، به دنبال حضرت جماعتى نیز حرکت کردند، پس از مدتى حضرت ایستادند و فرمودند: شما که هستید؟ گفتند: شیعه شما هستیم اى امیرالمؤمنین، حضرت با فراست و دقت به چهره‏هاى آنها نظر انداختند و فرمودند: چرا در شما سیماى شیعه نمى‏بینم؟ گفتند: سیماى شیعه چیست اى امیرالمؤمنین؟
12. سیمای شیعه - حضرت جواب دادند: «صُفْر الوجوه مِن السَهَر، عَمْشُ العیون مِنَ البکاء حَدبُ الظهور من القیام خَمصُ البطون مِنَ الصیام ذَبْلُ الشفاه مِنَ الدعاء عَلَیهم غَبرةُ الخاشعین»: «زردى صورت از شب زنده‏دارى، کم سوئى چشم از شدت گریه، پشت خمیدگى از ایستادن (زیاد)، فرو رفتگى شکم از روزه، خشکیدگى لبان از دعا، بر آنها گرد و غبار خشوع نشسته و از خاشعین هستند».⁽ شرح خوئى، جلد 10، صفحه 130.⁾
13. صفات حضرت یحیى (علیه السلام) -از کسانى که داراى این صفات بود، حضرت یحیى (علیه السلام) بود، داستان حالات حضرت یحیى (علیه السلام) را مرحوم مجلسى در عین الحیوة خود از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) آورده که خلاصه آن را نقل مى‏کنیم: حضرت یحیى (علیه السلام) وقتى خردسال بود روزى به بیت‏المقدس آمده و رهبانان و احبار را دید که پیراهنهائى از مو پوشیده‏اند و کلاههاى پشمى بر سر نهاده‏اند، و زنجیرها در گردن کرده خود را بر ستونهاى مسجد بسته‏اند،
14. حضرت یحیى از انبیاء بنى‏اسرائیل بود که معاصر عیسى بن مریم (علیه السلام) بوده و نبوت حضرت عیسى (علیه السلام) را تصدیق کرد. خداوند حضرت یحیى (علیه السلام) را در سنّ پیرى، حضرت زکریا را در حالى که مادرش هم‏مسِن بود بطور خرق عادت اعطاء فرمود
15. و چنانکه از روایات به دست مى‏آید، مانند امام حسین (علیه السلام) شش ماهه به دنیا آمد. او در زمان هیرودس پادشاه یهودى مذهب متولد شد (درباره حضرت یحیى (علیه السلام) مى‏توانید به جلد 9، میزان الحکمه، صفحه 542 به بعد مراجعه فرمائید، در آنجا از منابع اناجیل نیز کمک گرفته است).
16. نام حضرت یحیى (علیه السلام) 5 مرتبه در قرآن در سوره‏هاى آل‏عمران، انعام، مریم و انبیاء آمده است. از امتیازات وى این بود که در کودکى به مقام نبوت رسید، قرآن وى را توصیف به «حصور» کرده و «حصور» به معنى کسى است که از هر جهتى در محاصره قرار گیرد و در اینجا طبق بعضى روایات به معنى خوددارى از ازدواج است و مانند حضرت عیسى مسیح (علیه السلام) تا آخر عمر مجرد زیست.
17. «یحیى» پسرخاله «عیسى» (علیه السلام)- از منابع اسلامى و مسیحى بدست مى‏آید که «یحیى» پسرخاله «عیسى» بوده است، در منابع مسیحى، تصریح شده که یحیى، حضرت مسیح را غسل تعمید داده و لذا او را «یحیاى تعمید دهنده» نامند (غسل تعمید غسلى است که مسیحیان به فرزندان خویش دهند و معتقدند او را از گناه پاک مى‏کند).
18. حضرت یحیى کتاب آسمانى ویژه‏اى نداشت و به تورات موسى (علیه السلام) عمل مى‏کرد، البته عده‏اى پیرو یحیى هستند و کتابى را هم به او نسبت مى‏دهند، و شاید «صابئین موحّد» پیروان وى باشند (اعلام قرآن، صفحه 667) به نقل از تفسیر نمونه، جلد 13، صفحه 21- 20. براى مطالعه درباره زندگى و شهادت حضرت یحیى (علیه السلام) مى‏توانید به جلد 13 تفسیر نمونه از صفحه 16 تا 30 مراجعه کنید) ..
19. یحیى (علیه السلام) به نزد مادر آمده و پیراهن موئى و کلاه پشمى طلبید، مادر وى با پدرش حضرت زکریا (علیه السلام) صحبت کرد، حضرت زکریا (علیه السلام) به یحیى (علیه السلام) گفت تو طفل کوچکى هستى، چه چیزى باعث شده دست به این کار زنى؟ جواب داد پدر مگر از من خردسالتر مرگ را نچشیده است؟ حضرت زکریا (علیه السلام) جواب داد بلى، و به مادرش امر کرد هر چه خواهد بکن، حضرت یحیى (علیه السلام) از آن به بعد لباس موئى پوشید و به عبادت برخاست به طورى که پس از مدتى بدنش نحیف شد و روزى به بدن خود نظر کرد و گریست، خطالب الهى به او رسید اى یحیى آیا گریه مى‏کنى براى لاغر شدن بدنت به عزّ و جلال خدوم سوگند اگر یک نظر به جهنم کنى، پیراهن آهن خواهى پوشید به جاى این پیراهن، حضرت بسیار گریست به حدّى که صورتش زخم شد،
20. خبر به زکریا (علیه السلام) رسید، حضرت زکریا (علیه السلام) به او گفت: چرا چنین مى‏کنى؟ من از خداى خود فرزندى طلبیدم که موجب سرور من باشد گفت اى پدر شما گفتید در میان بهشت و جهنم گردنه و عقبه‏اى است که‏ نمى‏گذرد از آن مگر بسیار گریه کنندگان از خوف الهى، حضرت زکریا (علیه السلام) در پاسخ وى جوابى نداشت و مادرش براى وى دو پاره نمد آماده کرد تا روى دو گونه‏اش گذارد تا آب چشم او را جذب کرده به صورتش آسیبى نرسد، ولى مگر گریه او تمامى داشت، به قدرى گریه مى‏کرد که دو نمد خیس مى‏شد و وقتى فشار مى‏داد، آب از لابلاى انگشتانش مى‏چکید.
21. هرگاه حضرت زکریا (علیه السلام) مى‏خواست بنى‏اسرائیل را موعظه کند، به چپ و راست مى‏نگریست، تا مبادا یحیى (علیه السلام) در آنجا باشد و بر اندوه او افزوده شود، روزى که حضرت یحیى نبود، مشغول موعظه شد، در وسط صحبت یحیى (علیه السلام) که سر خود را در عبا پیچیده بود، در میان مردم نشست، و زکریا (علیه السلام) او را ندید، فرمود: حبیب من جبرئیل مرا خبر داد که حق تعالى مى‏فرماید در جهنم کوهى است آن را «سکران» نامند و در میان کوه و پائین کوه وادى هست که آن را «غضبان» نامند، زیرا از غضب الهى افروخته شده است و در آن وادى چاهى است که صد سال عمق آن است و در آن چاه تابوتهائى از آتش است، و در آن تابوتها صندوقها و جامه‏ها و زنجیرها از آتش است.
22. چون یحیى (علیه السلام) اینها را شنید، سر برداشت و فریاد برآورد: « وا غفلتاه»: چه بسیار غافلیم از سکران، سپس برخاست و سر به بیابان گذارد، حضرت زکریا (علیه السلام) به مادرش امر کرد به دنبال او رود که مى‏ترسم زنده او را نیابى، و سراغ او را از چوپانى گرفت، گفت او را در فلان عقبه دیدم که مى‏نالید و مى‏گفت: «خدایا به عزت تو، اى مولاى من آب سرد نخواهم چشید، تا مکان و منزلت خود را نزد تو ببینم». مادرش او را به خدا سوگند داد تا به خانه برگردد، حضرت قبول کرده و به اصرار مادر پیراهن موئى را درآورد و پشمین پوشید و از غذائى که نقل شده، عدس بوده تناول کرد و به خواب رفت.
23. ‏

دشمن جان من است‏		عقل من و هوش من‏
کاش گشوده نبود		چشم من و گوش من‏

22. در خواب به او ندا رسید اى یحیى، خانه بهتر از خانه من و همسایه بهتر از من مى‏طلبى، چون این ندا شنید برخاسته و گفت خداوندا از لغزش من درگذر به عزّت تو دیگر سایه‏اى نطلبم به غیر از سایه بیت‏المقدس، لباس موئین را پوشید و روانه بیت‏المقدس براى عبادت در کنار رهبانان شد و هر چه مادرش مانع شد کارگر نیفتاد، و آخر زکریا (علیه السلام) گفت رهایش کن که پرده از قلبش کنار رفته و از عیش دنیا انتفاع نمى‏برد.⁽ عین الحیوة مرحوم مجلسى⁾
23. و عاقبت هم در راه خدا و خوف از او به شهادت رسید، در بعضى روایات دارد که: دختر برادر پادشاه موجب شد تا او شهید شود، زیرا روزى از یحیى (علیه السلام) خواست تا او را به ازدواج خود درآورد و او امتناع کرد، و از این روى مادر دختر، او را زیبا نموده روانه کاخ کرد و به او گفت اگر شاه از تو چیزى خواست، سر یحیى را از او بخواه و او چنین کرده؛
24. و پس از شهادت حضرت یحیى (علیه السلام)، سر او را در تشتى طلا گذارده و به آن زن هدیه کرد.⁽ میزان الحکمه، جلد 9،⁾ حضرت یحیى (علیه السلام) تا آخر عمر هم از بس در عبادت به سر برد و کناره‏گیرى کرد، زن اختیار ننمود.⁽ میزان الحکمه، جلد 9،⁾
25. در مورد احوال خائفین و سرگذشت آنها مى‏توانید به کتاب عین الحیوة مرحوم مجلسى از صفحه 288 به بعد مراجعه کنید. مرحوم الهى، این بلبل شیوا در ذیل (ینظر الیهم الناظر فیحسبهم مرضى و ما بالقوم من مرض) چنین گوید:

هم آنان را زاندوه جدائى‏		تو پندارى مریض بى دوائى‏
تو پندارى که آنان دردمندند		چو پر بشکسته مرغى در کمندند
ولیکن نیست در تنشان گزندى‏		ز عشق آمد به جانشان دردمندى‏
خوشا دردى که عشق آرد به جانها		بمیرد بى چنین دردى روانها
خوشا بر جسم و جان بیمارى عشق‏		خوشا فریاد و آه و زارى عشق‏
مکن محروم از این دردم خدا را		ببخشا بر مس من کیمیا را

 

الهى در تب عشقم بسوزان‏		چو شمعم ز آتش غم بر فروزان‏
دلم چون چشم او بیمار گردان‏		به رویش چشم دل بیدار گردان‏
به درد عشق جانم مبتلا ساز		ز لعل یار دردم را دوا ساز
دواى درد جانم عشق یار است‏		مرا با حال بى جانان چه کار است؟

30. سپس در ذیل (و قد خولطوا و لقد خالطهم امر عظیم) گوید:

هم آن پاکان به فیض عشق جانان‏		چو مجنونند پیش قوم نادان‏
به عقل کل چو جانى رهنمون گشت‏		تو پندارى که در دشت جنون گشت‏

 

زنادانى تواش دیوانه دانى‏		توئى دیوانه او عقل جهانى‏
تو چون اطوار عادت عقل خوانى‏		خردمندى به جز عادت ندانى‏
زهى دور از حقیقت مردم دون‏		که صرف العقل را خوانند مجنون‏

 

الا اى عشق، مجنون ساز ما را		زدام عقل ده پرواز ما را
کدامین عقل؟ عقل مردم دون‏		که پیش شهوت نفسند مفتون‏
بیا تا زین خرد بیگانه گردیم‏		چو مشتاقان حق دیوانه گردیم‏
کسى کز عشق مجنون جهان است‏		به ملک دل امیر عقل و جان است‏
خردمندا، به صحراى جنون تاز		وز آنجا کن به باغ وصل پرواز
خوشا دیوانگان را وادى عشق‏		به صحراى تحیر شادى عشق‏
الهى بر جنون من بیفزاى‏		بدین عشق و جنون جانم بیاراى‏

36. حکایت‏

 

یکى دیوانه‏اى را گفت: چونى‏			که خندان زیر زنجیر جنونى‏
جوابش داد: کاى با عقل و هشیار			به زنجیرم فکنده، زلف دلدار
تو را گر زین جنون تقدیر بودى‏			چو من خندان در این زنجیر بودى‏
ز شادى جنون جانى شد آگاه‏			که شد زنجیرى گیسوى آن ماه‏

39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 105
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

 

فهرست امیر المومنین متقین -35-صفت متقین وجود خدا در تمام ذرات وجودشان‏ «قد برأ هم الخوف برى‏ء القداح» ترجمه: خوف و ترس بدنهاى آنها را همچون چوبه تیر لاغر ساخته.*** چوبه تیر لاغر :

بسم الله الرحمن الرحیم

                   اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی 
1. فهرست امیر المومنین متقین -35-صفت متقین  وجود خدا در تمام ذرات وجودشان‏ «قد برأ هم الخوف  برى‏ء القداح» ترجمه: خوف  و ترس  بدنهاى آنها را همچون چوبه تیر لاغر ساخته.***
2. چوبه تیر لاغر : در قدیم براى ساختن تیر، چوبها را مى‏تراشیدند، و در نوک آن پیکانى از فلز قرار مى‏دادند، ترس  از خدا آنها را تراشیده،- به دستورات الهى بسپارند و گوش به فرمان صاحب حقیقى خود دهند.
3. خوف  الهى موجب لاغر شدن متقیان مى‏شود؛ به جهت این که نفس تدبیر کننده بدن، به اصلاح و صلاح بدن ،
4. ترس  از خدا آنها را در هر شبانه‏روز، هزار رکعت نماز مى‏خواند، «اتَدْرُون لِمَنْ أتَأهَب للقیام بین یدیه»:
5. ترس  از خدا رنگ زرد ؛گریه زیاد ؛ پیشانی زخم - سجود شکاف برداشته، و از پا افتاده و قیامش زیاد شده بود،
6. برحال پدر گریستم - آنها داراى خوف  از خدایند، خوف ى که مقام بزرگى از مقامات عارفین و یکى از ارکان
7. ارزش خوف ‏ : خوف  و خشیت از عذاب خدا، «الخَشْیةُ من عَذابِ اللّه شیمَةُ المتقین»: خوف  همچون
8. در اهمیت خوف  روایتى از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است؛ حضرت مى‏فرمایند«لا مُصیبةَ کَعَدمِ العَقْل و لا عَدَم عقل کَقِلّة یَقین و لا قِلّة یَقین کَفَقْدِ الخوف و لا فَقْد خوف  کقِلّة الحُزْن على فَقْد الخوف »: «مصیبتى مثل بى‏عقلى نیست
9. «عاقل‏ترین شما،- «اتَمَکم عَقلا اشَدّکم للّه خوفاً»: «عاقل‏ترین شما، خداترس ‏ترین شماست».
10. متقین همان خائف ین هستند، «مَنْ خاف  اللّه خافه کلُ شى‏ء و مَنْ خاف  غیرَ اللّه خوفه اللّه مِنْ کل شى‏ء»:
11. از فقر مى‏ترسد بترسد،- از عذاب الهى بترسیم رستگاریم، ولى این بشر غافل است، مى‏گوید آبرو دارم
12. ترس از خدا - از یکى از صلحاء پرسیدند: ایمن‏ترین خلق در فردا کیست؟ گفت: شدیدترین آنها از حیث خوف  (ترس از خدا).
13. یکى از زهاد این‏گونه اصحاب خود را نصیحت کرد: «به خدا قسم اگر همنشین گروهى شوى که تو را امروز بترس انند،
14. قلوبشان ترسناک است) خائف ین، ترسشان «وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ»:  «لا، بل الرجل یصوم و یتصدق و یخاف الا یقبل منه»:
15. اشک در خلوت - در روایت آمده که هفت دسته‏اند در خلوت ذکر خدا گفته و اشک خوف  مى‏ریزند.
16. منشأ خوف ‏سه چیز است - خوفى در خود احساس مى‏کنیم، ابهّت او ما را ؟ این درک عظمت نیست.
17. 2-خوف درک بلنداى عظمت الهى - إِذا ذُکِرَ اللَّهُ‏ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ‏: أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا.
18. خوف ؛ ترس از دادگاه خدا، خائف  بود که شاید نتوانسته آن طور که باید اداء وظیفه کند؛ افراد بزرگ هم خوفشان این چنین خوفى است.
19. 3- خوف دیوان عدالت و دیوان نعم - ترس برابرى با دیوان نعم نمى‏کنند؛ علاوه بر این که دیوان معاصى.
20. خوف معرفت ؛ عظمت ؛ عدالت ، سه نوع خوف (وَ أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى‏):.
21. برادرم اشک خون بریز «ما مِنْ قَطرة احَبّ الى اللّه تعالى مِنْ قطرةِ دمع من خَشْیَةِ اللّه او قطرة دم اریقَتْ فى سبیل اللّه»
22. ثمرات خوف ‏- براى خوف  ثمراتى إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِمَنْ خاف  عَذابَ الْآخِرَةِ، ذلِکَ لِمَنْ خاف  مَقامِی وَ خاف  وَعِیدِ
23. خوف  الهى، خائف  را -: وَ أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ‏ .... فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى‏ دروَ لِمَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏- ذَواتا أَفْنانٍ‏- فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ‏- فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ‏.
24. خوف مانع از معاصی است-  «الخوف سجن النفس من الذنوب و رادعها عن المعاصى» «نعم الحاجز عن المعاصى المخوف ». «من کثرت مخافته قلت آفته».
25. خوف  موجب علم محض، و «لَوْ خِفْتُم اللّه حقّ خیفتِه لَعَلِمْتُم العِلْمَ الذّى‏ لاجَهْل مَعَه و لو عَرَفْتم اللّه حقّ معرفته لَزالَتْ بِدُعائکم الجبال»:
26. خائف لحظه‏اى نشست ندارد «مَنْ خافِ أدلَجَ و مَنْ أَدلَجَ بَلَغَ المنزل الا انَّ سَلْعَةَ اللّه غالیة، الا انّ سَلْعَةَ اللّه الجنة»:
27. «کسى که خائف  شد (و ترسید مسلماً به منزل خواهد رسید که بهشت ابدى است.
28. علائم خائف ‏هر یک از ثمرات فوق که «من خاف ربه کف ظلمه».خائف  در قلبش حبّ مقام و جاه
29. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «انَّ حُبَّ الشّرف و الذّکر لا یَکونان فى قلبِ الخائف  الراهِب».خائف «... و لا یَکونُ احد کذلک الّا مَنْ کانَ قولُهُ لِفِعْلِه مصدّقاً و سِرُّه لِعَلانیته موافقاً ...»: «
30. علامات دیگرى برای خوف - «أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏ ...».
31. مسلک خائفان - اى برادر مسلک خائفان در پیش گیر و به این نگارنده حقیقر دعا کن تا خوف  الهى، جاى جاى قلبش را فراگیرد
32. انواع خوف ‏- خوف به معنى اعم را پنج قسم دانسته‏اند: خوف، خشیة، وجل، رهبت، هیبت،.
33. خوف  که براى عصیان کنندگان «وَ لِمَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ». خشیت «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ». «وجل» (الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ».
34. رهبه براى عبادت کنندگان است، خداوند عزّ شأنه فرمود: «وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً».
35. هیبت براى عارفان است، زیرا شاهد دادگاه و عدل الهى،  یعنى قاضى دادگاه شاهد است‏ «یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ».
36. به امید این که قلب ما در این دنیا خائف  شود مرحوم الهى در (قد براهم الخوف  برى‏ء القداح) چنین گوید:
37. صاحب مفردات خوف  را همچنان که رجاء، انتظار محبوب و امر خوبى است که علامت ظنى یا قطعى بر وقوع آن قائم شده است؛
38. و صاحب مفردات خوف  را (الخشیة خوف  یشوبه التعظیم و اکثر ما یکون ذلک عن علم بما یخشى منه).
39.  

زبیم هجر جانان خسته جانند		به درد عشق زار و ناتوانند
زاندوه فراقش لاغر اندام‏		هراسان تا چه پیش آید سرانجام‏
مبادا روى جانان را نبینند		به هجرش تا ابد دلخون نشینند
تن لاغر ز درد عشق، جان یافت‏		زلطف دوست، روح جاودان یافت‏
کسى کش بیم هجران نیست در دل‏		کند فربه تن خاکى چه حاصل‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خ اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 96

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) -35-صفت متقین وجود خدا در تمام ذرات وجودشان‏ «قد برأ هم الخوف برى‏ء القداح» ترجمه: خوف و ترس بدنهاى آنها را همچون چوبه تیر لاغر ساخته.***

بسم الله الرحمن الرحیم

                   اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی 
1. -35-صفت متقین  وجود خدا در تمام ذرات وجودشان‏ «قد برأ هم الخوف  برى‏ء القداح» ترجمه: خوف  و ترس  بدنهاى آنها را همچون چوبه تیر لاغر ساخته.***
2. چوبه تیر لاغر : شرح: در قدیم براى ساختن تیر، چوبها را مى‏تراشیدند، و در نوک آن پیکانى از فلز قرار مى‏دادند، و در انتهاى آن هم پرهائى بود تا حرکت چوب را تنظیم کند، و چون قسمت انتهائى سبک و ابتدائى بواسطه آن فلز سنگین بود، در فضا چرخش پیدا نمى‏کرد. فائده این تراشیدن چوب چند چیز بود: 1- تیرها سبک شده و در نتیجه برد آن بیشتر مى‏شد. 2- صاف مى‏شد و مقاومت هوا در برابر آن کم مى‏شد. 3- براى قرار دادن در چلّه کمان راحت‏تر بود.
3. ترس  از خدا آنها را تراشیده،- مولاى متّقیان على (علیه السلام) در این فراز تشبیه بسیار جالبى فرموده‏اند؛ ترس  از خدا آنها را تراشیده، و کاربرد آنها را زیاد و شانس رسیدن آنها را به هدف بیشتر کرده است، خدا با خوف  خود آنها را تراشیده تا بر پرش بیشتر به هدف رسیده، و سرعت و شتاب گیرند، و امواج هواهاى نفسانى مقاومت زیادى در برابر آنها نداشته باشد، و به راحتى خود را به دستورات الهى بسپارند و گوش به فرمان صاحب حقیقى خود دهند.
4. خوف  الهى موجب لاغر شدن متقیان مى‏شود؛ به جهت این که نفس تدبیر کننده بدن، به اصلاح و صلاح بدن نمى‏پردازد، و قوه شهویه و غاذیة (قوه‏اى که امر جذب و تقسیم غذا و شؤون طعام را در بدن به عهده دارد) آن طور که باید کار نمى‏کنند، و مقدار انرژى که در بدن مصرف مى‏شود و تحلیل مى‏رود را نمى‏توانند جایگزین کنند، و در نتیجه این منجر به تحلیل رفتن بدن مى‏شود. و این گونه حالت یعنى تحلیل رفتن بدن و خوف  الهى،
5. ترس  از خدا آنها را درباره امام سجاد (علیه السلام) روایت شده است که وى از خوف  خدا در هر شبانه‏روز، هزار رکعت نماز مى‏خواند، به طورى که باد او را مثل سنبله و ساقه گندم حرکت مى‏داد. در روایت آمده است وقتى آن حضرت وضو مى‏گرفت، رنگ او زرد مى‏شد و وقتى اهل و عیال او از این حالت سؤال مى‏کردند، مى‏فرمود: «اتَدْرُون لِمَنْ أتَأهَب للقیام بین یدیه»: «آیا مى‏دانید براى ایستادن در برابر چه کسى مهیا مى‏شوم».
6. ترس  از خدا رنگ زرد ؛گریه زیاد ؛ پیشانی زخم - در روایتى از امام صادق (علیه السلام) رسیده است که آن حضرت تمجید از على (علیه السلام) مى‏فرمود و از حالات و اعمال وى سخن مى‏راند تا این که فرمود: «از فرزندان و اهل‏بیت او کسى در لباس و علم فقه مثل على بن الحسین (امام سجاد (علیه السلام) نبوده، روزى فرزندش امام باقر (علیه السلام) وارد بر او شد، و دید بسیار عبادت کرده و رنگش از شب زنده‏دارى زرد و از چشمانش بواسطه شدت گریه (رَمَصْ) خارج شده است (رمص ماده سفید رنگى است که از مجراى چشم بواسطه اشک زیاد خارج مى‏شود) و پیشانى مبارکش زخم شده و قوس بینى حضرت بواسطه سجود شکاف برداشته، و از پا افتاده و قیامش زیاد شده بود،
7. برحال پدر گریستم - امام باقر (علیه السلام) فرمود، وقتى پدرم  را در این حال یافتم، کنترل از دستم خارج شده گریستم.آرى شیعیان راستین آنها هم چنین هستند، آنها داراى خوف  از خدایند، خوف ى که مقام بزرگى از مقامات عارفین و یکى از ارکان عرفان اسلامى است.
8. ارزش خوف ‏ : خوف  و خشیت از عذاب خدا، خلق و عادت متّقین است‏ «الخَشْیةُ من عَذابِ اللّه شیمَةُ المتقین»: خوف  همچون خالى بر گونه متقین و عارفان پدیدار است؛ و گوئى مردم با آن خال آنها را مى‏شناسند، خوف  از خدا ثمره ایمان و رأس حکمت است.
9. در اهمیت خوف  روایتى از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است؛ حضرت مى‏فرمایند«لا مُصیبةَ کَعَدمِ العَقْل و لا عَدَم عقل کَقِلّة یَقین و لا قِلّة یَقین کَفَقْدِ الخوف و لا فَقْد خوف  کقِلّة الحُزْن على فَقْد الخوف »: «مصیبتى مثل بى‏عقلى نیست و هیچ بى‏عقلى مثل کمى یقین نیست و هیچ کم یقینى مثل عدم خوف  نیست و هیچ عدم خوفى مثل کمى حزن و اندوه بر نداشتن خوف  نیست».
10. «عاقل‏ترین شما،- از این روایت استفاده مى‏شود که حزن زیربناى خوف  و خوف  اساس یقین و یقین شالوده عقل است، و بى‏جهت نیست که در روایت آمده:«اتَمَکم عَقلا اشَدّکم للّه خوفاً»: «عاقل‏ترین شما، خداترس ‏ترین شماست».
11. متقین همان خائف ین هستند، در قرآن ذکر متقین بسیار آمده و آنها همان خائف ین هستند، آنها که از خدا ترس یدند و همه از آنها ترس یدند. پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله) فرمودند: «مَنْ خاف  اللّه خافه کلُ شى‏ء و مَنْ خاف  غیرَ اللّه خوفه اللّه مِنْ کل شى‏ء»: «کسى که از خدا ترسد هر چیزى از او مى‏ترسد و کسى که از غیرخدا بترسد، خدا او را از هر چیزى مى‏ترس اند».
12. از فقر مى‏ترسد بترسد،- یحیى بن معاذ گوید: این مسکین فرزند آدم اگر از آتش جهنم چنانکه از فقر مى‏ترسد بترسد، وارد بهشت مى‏شود، یعنى اگر به اندازه اهتمام به مسائل اقتصادى و ترس از فقر به همان اندازه اهتمام به امور معنوى داشته باشیم و از عذاب الهى بترسیم رستگاریم، ولى این بشر غافل است، مى‏گوید آبرو دارم نباید بگذارم فقیر شوم، و از بى چیزى دلهره دارد، ولى از عذاب الهى نمى‏ترسد، و نمى‏گوید در نزد خدا و پیامبران و اولیاء و همه مردم که روز رستاخیز بپا مى‏خیزند، آبرو دارم.
13. ترس از خدا - از یکى از صلحاء پرسیدند: ایمن‏ترین خلق در فردا کیست؟ گفت: شدیدترین آنها از حیث خوف  (ترس از خدا) در امروز یعنى شدت خوف  امروز رابطه مستقیم با در امان بودن از عذاب فردا دارد.
14. یکى از زهاد این‏گونه اصحاب خود را نصیحت کرد: «به خدا قسم اگر همنشین گروهى شوى که تو را امروز بترس انند، تا در فردا ایمن باشى بهتر است از این که با گروهى همنشین شوى که تو را امروز امنیت دهند تا در فردا خائف  شوى».
15. قلوبشان ترسناک است) خائف ین، ترسشان نه براى معصیت باشد، که براى ترس  از عبادت است. از پیامبر (صلى الله علیه وآله) نقل شده که در ذیل آیه‏ «وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ»: (کسانى که مى‏آورند آنچه را آوردند و قلوبشان ترسناک است) فرمودند: فکر مى‏کنید آنهائى هستند که عصیان کرده و از معصیت خائف ند؟! «لا، بل الرجل یصوم و یتصدق و یخاف الا یقبل منه»: «نه، بلکه مرد (شخص) روزه مى‏گیرد و صدقه مى‏دهد و زکات و حقوق خود را اداء مى‏کند ولى از این ترس  دارد که از او قبول نشود».
16. اشک در خلوت - در روایت آمده که هفت دسته‏اند که خداوند سایه لطف خود را بر سر آنها مى‏افکند، در روزى که به جز سایه رحمت الهى، سایه‏اى نیست؛ یک دسته از آنها کسانى هستند که در خلوت ذکر خدا گفته و اشک خوف  مى‏ریزند.
17. منشأ خوف ‏سه چیز است - خوف از خدا ممکن است منشأ فراوانى داشته باشد، ولى سرچشمه‏هاى عمده آن سه چیز است: 1-خوف معرفت اللّه، انسان وقتى کنار کوه بلندى و یا دریاى وسیع و خروشانى قرار مى‏گیرد، خوفى در دل او ایجاد مى‏شود وحشتى به او دست مى‏دهد، نه به خاطر اینکه ضررى متوجه او مى‏شود، بلکه این درک عظمت است، موجود کوچک وقتى عظمت موجود بزرگى را درک کند خائف  مى‏شود، مثلا وقتى ساختمان عظیمى را مى‏بینیم و آسمانخراشى را ملاحظه مى‏کنیم، خائف  مى‏شویم. این براى چیست؟ چرا وقتى در برابر بزرگى قرار مى‏گیریم با اینکه فرد خوبى است ولى خود را باخته و خوفى در خود احساس مى‏کنیم، چرا ابهّت او ما را مى‏گیرد؟ این چیزى به جز درک عظمت نیست.
18. 2-خوف درک بلنداى عظمت الهى - حال اگر انسان درک بلنداى عظمت الهى و دریاى خروشان ازلى و ابدى سرمدى او را کرد، و در علم و قدرت و شوکت و جلالت و عزت او غرق شد، چیزى جز او نمى‏بیند، و در نتیجه خائف  مى‏شود، چنان مى‏شود که وقتى نام خدا مى‏شنود و یا ذکرى از او مى‏شود قلبش به هراس مى‏افتد إِذا ذُکِرَ اللَّهُ‏ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ‏: اینان مؤمنان راستین و حقیقى در لسان قرآنند أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا. ذکر و یاد خدا، تداعى معانى بسیار براى او مى‏کند و خود را در پیشگاه با عظمت او ضعیف و ذلیل مى‏بیند و چه سرمایه‏اى براى ضعیف، جز ترس  مى‏توان یافت!
19. خوف ؛ ترس از دادگاه خدا، و به عبارت دقیق‏تر، ترس  از پرونده اعمال خود و به بیانى ظریف‏تر، ترس  از عاقبت خود، نمى‏داند چکاره است و به کجا مى‏رود! عارف و پرهیزگار حقیقى، از عبادت خود هم ترس ناک است، زیرا انتظارى که از عالم است از جاهل نیست، انتظارى که از پیر هست از جوان نیست، عبادت مراتب دارد، مسلم است که «ممکن» حق واجب و خالق را نمى‏تواند اداء کند، زیرا پیامبرش هم اقرار مى‏کرد که: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ، ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِک» چون او هم ممکن است و مخلوق، ولى توقعّى که از او هست، از ما نیست، ولى پیامبر (صلى الله علیه وآله) هم خائف  بود که شاید نتوانسته آن طور که باید اداء وظیفه کند؛ افراد بزرگ هم خوفشان این چنین خوفى است.
20. 3- خوف دیوان عدالت و دیوان نعم - ترس  از معاصى و صحیح‏تر ترس از عدالت خداوندى، خدا مى‏تواند براى یک معصیت عذاب کند، و این خلاف عدل نیست، ولو تمام عمر را شخص عبادت کرده باشد. در روایات داریم که در قیامت سه دیوان باز مى‏کنند: دیوان نعم، و دیوان عبادت و دیوان معاصى، دیوان عبادت مقابله و برابرى با دیوان نعم نمى‏کنند؛ علاوه بر این که دیوان معاصى بلاعوض باقى مى‏ماند.
21. خوف معرفت ؛ عظمت ؛ عدالت ، و به عبارت دیگر سه نوع خوف  از بالا به پائین که مى‏آئیم درجه شخص مى‏شود یعنى پرهیزگاران و خائف ین سطح بالا خوف  نوع اول‏را دارند؛ گرچه جمع این خوفها منافاتى با هم ندارد.
    1. آن کس که از خدا ترسیدن ، بهشت جایگاه او است‏ (وَ أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى‏): و اما کسى که از مقام‏ پروردگارش ترسید و نفس را از اتّباع و پیروى هوى بازداشت، همانا بهشت جایگاه او است.
22. برادرم اشک خون بریز که هر قطره آن درّى درخشان است، در روایت بسیار جالبى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) چنین رسیده است: «ما مِنْ قَطرة احَبّ الى اللّه تعالى مِنْ قطرةِ دمع من خَشْیَةِ اللّه او قطرة دم اریقَتْ فى سبیل اللّه» «هیچ قطره‏اى محبوب‏تر در نزد خدا از قطره اشک از خوف خدا یا قطره خون ریخته شده در راه خدا نیست». چه زیبا و چه بلند است کلام آن زیباى بلندمرتبه که دو گوهر گرانبها را مثل آورده که یکى مثل دُرّ سفید و دیگرى چون یاقوت است.
23. ثمرات خوف ‏- براى خوف  ثمراتى در آیات و روایات ذکر شده که به تعدادى از آنها اشاره مى‏کنیم:
    1. انسان خائف  عذابهائى را که خداوند بر ستمگران و اقوام پیشین نازل کرده، نشانه و آیتى مى‏داند، براى حساب آخرت و اینکه سر و کارش با کیست، ولى انسان که از درک عظمت الهى عاجز است، با دیدن عاقبت فرعونیان و نمرودیان هنوز به حساب خود رسیدگى نمى‏کند، و بسیار ساده از کنار این حوادث مى‏گذرد، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِمَنْ خاف  عَذابَ الْآخِرَةِ، ذلِکَ لِمَنْ خاف  مَقامِی وَ خاف  وَعِیدِ
24. خوف  الهى، خائف  را - به بهشت رهنمون مى‏سازد: وَ أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ‏ .... فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى‏ در آیه‏اى دیگر مى‏فرماید: جزاى چنین شخصى دو بهشت است که داراى انواع نعمتها و درختان پرطراوت است، در آنها دو چشمه دائماً در جریان است، و از هر میوه‏اى دو نوع در آنها موجود است: وَ لِمَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ‏- ذَواتا أَفْنانٍ‏- فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ‏- فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ‏.
25. خوف مانع از معاصی است-  نفس را در زندان خود محبوس مى‏کند تا مرتکب معاصى نشود، خوف  رادع و مانع از معاصى است: «الخوف سجن النفس من الذنوب و رادعها عن المعاصى» «نعم الحاجز عن المعاصى المخوف ». خوف  موجب کاستن آفات مى‏شود، هر چه خوف  فرد بیشتر آفت او کمتر است «من کثرت مخافته قلت آفته».
26. خوف  موجب علم محض، و علم و معرفت موجب استجابت دعا مى‏شود؛ از رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل شده: «لَوْ خِفْتُم اللّه حقّ خیفتِه لَعَلِمْتُم العِلْمَ الذّى‏ لاجَهْل مَعَه و لو عَرَفْتم اللّه حقّ معرفته لَزالَتْ بِدُعائکم الجبال»: «اگر آنطور که باید خداترس شدید، عالم به عالمى مى‏شوید که جهل در آن راه ندارد، و اگر عارف و عالم به خدا شدید آنطور که باید، به دعاى شما کوهها از بین مى‏رود».(میزان الحکمه، جلد 3، صفحه 184.)
27. خائف لحظه‏اى نشست ندارد و دائماً در حرکت است تا به منزل رسد. در حدیث جالبى از رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) چنین آمده: «مَنْ خافِ أدلَجَ و مَنْ أَدلَجَ بَلَغَ المنزل الا انَّ سَلْعَةَ اللّه غالیة، الا انّ سَلْعَةَ اللّه الجنة»:
28. «کسى که خائف  شد (و ترسید دیر به منزل برسد، و آنچه مى‏خواهد از دست برود) شب هم حرکت مى‏کند، و کسى که شب حرکت کرد (و وقت و فرصت را از دست نداد خافا و نخوابید) به منزل خواهد رسید. آگاه باشید که متاع خدا بسیار گرانبها است، آگاه باشید و متوجه باشید که متاع خدا بهشت است». چه تعابیر زیبائى پیامبر (صلى الله علیه وآله) فرموده‏اند! انسانى که ترس دارد دیر برسد یا در راه بخوابد و دلهره دارد خواب به چشمش نمى‏آید که شب بیارمد و لذا خطرات حرکت در شب را پذیرفته و حرکت مى‏کند و مسلماً به منزل خواهد رسید که بهشت ابدى است.
29. علائم خائف ‏هر یک از ثمرات فوق که در اعمال و رفتار و حالات خائف  ظاهر شود، خود علامتى براى شناسائى او است، علاوه بر این که در روایت علامات دیگرى براى او ذکر شده است: خائف  ظلم نمى‏کند؛ مولى على (علیه السلام) فرمودند: «من خاف ربه کف ظلمه».خائف  در قلبش حبّ مقام و جاه و اینکه از او یاد مى‏شود، نیست.
30. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «انَّ حُبَّ الشّرف و الذّکر لا یَکونان فى قلبِ الخائف  الراهِب».خائف  قولش، فعلش را تصدیق مى‏کند و امورات پنهانى او موافق امورات آشکار او است. امام کاظم (علیه السلام) در روایتى در مورد خائف  فرمودند: «... و لا یَکونُ احد کذلک الّا مَنْ کانَ قولُهُ لِفِعْلِه مصدّقاً و سِرُّه لِعَلانیته موافقاً ...»: «کسى خائف  نمى‏شود مگر این که قولش مؤید فعل او و پنهان او موافق آشکار او باشد».
31. علامات دیگرى برای خوف - نیز در روایات ذکر شده که مى‏توان همه علامات را به یک چیز برگرداند، و آن منع و نهى کردن نفس است از پیروى هواى نفس، که قرآن در جمله‏اى فرمود: «أَمَّا مَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‏ ...».
32. مسلک خائفان - اى برادر مسلک خائفان در پیش گیر و به این نگارنده حقیقر دعا کن تا خوف  الهى، جاى جاى قلبش را فراگیرد و از آنکه باید بترس د به سوى او فرار کند، زیرا که فرق ترس  از خالق و ترس  از مخلوق همین است. اگر از خالق ترس یدى به طرف او باید روى ولى اگر از مخلوق ترس ى باید از او فرار کنى.
33. انواع خوف ‏- خوف به معنى اعم را پنج قسم دانسته‏اند: خوف، خشیة، وجل، رهبت، هیبت، 1خوف از گنهکارانست، 2خشیة از دانشمندانست، 3وجل از دلبستگان بحق است، 4رهبت از عابدین است، 5هیبت از عرفا است، 1خوف از براى گناهست. خدا فرماید، براى کسى که از مقام پروردگارش بترسد و گناه نکند دو بهشت است 2خشیة براى‏ این است که خود را تقصیر کار میداند خدا فرماید همانا دانشمندان بندگانش از او مى‏ترسند 3وجل براى کم خدمتى است خدا فرماید آنان که چون نام خدا برده شود دلهاشان بلرزد، 4رهبت براى اینست که خود را تقصیر کار مى‏بیند خدا فرماید ما را از روى شوق و بیم مى‏خوانند 5هیبت براى شهود حق است در گاهى که اسرار او بر دل عارفان کشف شود خدا فرماید او شما را از خویش میترساند، اشاره بدین معنى دارد از پیغمبر روایت شده که چون نماز میخواند از هیبت حق آواز جوش سینه‏اش که مانند جوش دیک بود شنیده میشد.
34. خوف  که براى عصیان کنندگان و گنهکاران است به خاطر ارتکاب گناه است‏ «وَ لِمَنْ خاف  مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ». خشیت که براى عالمان است به جهت این که خود را در محضر خدا مقصّر مى‏دانند «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ». «وجل» براى فروتنان و متواضعان است به جهت ترک خدمت، خداوند عزوجل فرمود: (الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ».
35. رهبه براى عبادت کنندگان است، چون خود را مقصّر درگاه باریتعالى مى‏دانند، خداوند عزّ شأنه فرمود: «وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً».
36. هیبت براى عارفان است، زیرا شاهد دادگاه و عدل الهى، خداوند است. یعنى قاضى دادگاه شاهد است‏ «یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ».
37. به امید این که قلب ما در این دنیا خائف  شود تا در آخرت آمن گردد. مرحوم الهى در ذیل این فراز (قد براهم الخوف  برى‏ء القداح) چنین گوید:
38. صاحب مفردات خوف  را چنین تعریف کرده است: «توقّع مکروه عن أمارة مظنونة او معلومة» یعنى انتظار مکروهى که علامت ظنّى یا قطعى بر وقوع آن قائم شده، همچنان که رجاء، انتظار محبوب و امر خوبى است که علامت ظنى یا قطعى بر وقوع آن قائم شده است؛
39. و صاحب مفردات خوف  را ضدّ امن قرار داده است. و نیز خشیت را خوفى که با تعظیم همراه است دانسته و اکثر این نوع خوف  را ناشى از علم به آنچه از آن ترس یده شده، معرفى کرده و لذا علماء راستین داراى این چنین خوف ى هستند (الخشیة خوف  یشوبه التعظیم و اکثر ما یکون ذلک عن علم بما یخشى منه).
40.  

زبیم هجر جانان خسته جانند		به درد عشق زار و ناتوانند
زاندوه فراقش لاغر اندام‏		هراسان تا چه پیش آید سرانجام‏
مبادا روى جانان را نبینند		به هجرش تا ابد دلخون نشینند
تن لاغر ز درد عشق، جان یافت‏		زلطف دوست، روح جاودان یافت‏
کسى کش بیم هجران نیست در دل‏		کند فربه تن خاکى چه حاصل‏

اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خ اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 96

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

فهرست امیرالمومنین متقین 34- أتقیاء صفت چهارم روزانه پرهیزگاران را مولى على (علیه السلام) تقوى مى‏شمارد این تقوى، تقوى به معنى خاص در لغت - التَّقِیّ‏- ج‏ أَتْقِیَاء و تُقَوَاء

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. 1. فهرست امیرالمومنین متقین 34- أتقیاء
1. صفت چهارم روزانه پرهیزگاران را مولى على (علیه السلام) تقوى مى‏شمارد این تقوى، تقوى به معنى خاص در لغت - التَّقِیّ‏- ج‏ أَتْقِیَاء و تُقَوَاء [وقی‏]: وقى‏: وِقَایَةً و وِقَاءً حفظ شى‏ء است از آنچه اذیّت و ضرر میرساند (راغب) فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ‏ طور:
2. مرحوم «الهى» آن عالم و عارف دلسوخته ابتدا در وصف روز و سپس درباره چهار صفت روزانه چنین مى‏سراید: اما النهار (وصف روز)

4-خوشا روز و نسیم صبحگاهش‏		میر المومنین که چون خورشید رخشان شد گواهش‏
5-گشاى اى صبح زرین! موى خورشید		مبند اى شام: در بر روى خورشید
7-نقاب شب کش اى خورشید روشن‏		به روى خود جهان را ساز گلشن‏
8-بر آر، اى صبح و داد از چرخ بستان‏				بگیر از شحنه  شب داد مستان‏
9-برآ، اى مهر و گیتى را برون آر				زدلتنگى زندان شب تار

 

10-به ملک چرخ تاز اى خسرو هور				برافراز آسمان را رایت نور
11-چو گردد طلعت خورشید پیدا				شود زیبائى عالم هویدا
12-چو روز آید به وجد آرد روان را				قباى نور درپوشد جهان را
13-ز حجله شب عروس عالم آرا				برون آید به طرف باغ و صحرا
14-زتیغش شیر بگریزد چو خرگوش‏				کند جوزا ز جبارى فراموش‏
15-فتد بر خاک ذات الکرسى از بیم‏				کند کف الخضیب خویش تسلیم‏
16-هراسد ز آن شرار شورش‏انگیز				سلحشور فلک بهرام خون ریز
17-کند افسون در این پرنقش اورنگ‏				دم کژدم بسان چنگ خرچنگ‏
19-برون آید جهان زان عرصه تنگ‏				که شب را بود جولانگاه نیرنگ‏
20-اگر شب زار نالد بلبل باغ‏				نسیم صبح آراید گل باغ‏
21-اگر شب عاشقان در سوز و سازند				زفیض صبحگه در وجد و نازند
22-گر آه نیمه شب جانسوز باشد		فروزان دل ز شمع روز باشد
23-شب است از ناله جانسوز عشاق‏		هزاران راز دارد روز عشاق‏
24--شب ار سازد فلک را حیرت‏انگیز		شود جامش ز مهر روز لبریز
25-بدین طلعت که خورشید جان است‏		کجا چون روز، شب را روى زیباست‏
26-هزار اختر گر افروزد گهروار		شکوه روز کى دارد شب تار
27-به روز آید حساب عدل و کیفر		شب است آشوب را دل، فتنه را سر
28-شب انگیزد هزاران فتنه در دل‏		سپاه روز سازد حل مشگل‏
30-چو خوش گفت آن حکیم نغز گفتار		که شب باشد بلاى جان بیمار
31-به شب بیدار باش و روز هشیار		تنازع را به حکم عشق بگزار
32-و گر روز آیدت رهبر بدان یار		نکوتر روز باشد از شب تار
33-شب و روز آیت زلف و رخ اوست‏		جان آئینه پیش طلعت دوست‏

34. «اما النهار فحلماء علماء ابرار اتقیاء»

 

35-سپهر و جمله تغییرات گردون‏		سپاه انجم ار آرد شبیخون‏
36-مر آنان را نه تشویش است و نه بیم‏		دل و جانشان به حکم دوست تسلیم‏
37-به دانش هر دلى روشن روان است‏		دلیر و بردبار و مهربان است‏

38. «و اما النهار فحلماء علماء، ابرار اتقیا» ترجمه: و امّا (پرهیزگاران) در روز دانشمندانى بردبار و
39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 85
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

34- أتقیاء صفت چهارم روزانه پرهیزگاران تقوى مى‏شمارد این تقوى، به معنى خاص است که همان ترس و التهاب درونى از آینده و اعمال است، در مقابل، تقوى به معنى عام که حضرت در مجموع خطبه درصدد بیان آن هستند،

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

1. 1. 34- أتقیاء
1. صفت چهارم روزانه پرهیزگاران را مولى على (علیه السلام) تقوى مى‏شمارد این تقوى، تقوى به معنى خاص است که همان ترس و التهاب درونى از آینده و اعمال است، در مقابل، تقوى به معنى عام که حضرت در مجموع خطبه درصدد بیان آن هستند، متقّى به معنى عام آن است که داراى فضائلى که مولى مى‏شمارند باشد، و از آنها فاصله نگیرد. چون توضیح کافى و وافى درباره تقوى به معنى خاص قبلا داده شد، براى اختصار به همان توضیحات اکتفاء مى‏کنیم به فراز بعد که در ارتباط با همین فراز است مى‏پردازیم:
2. پرهیزگار، با تقوى‏ ؛- در لغت - التَّقِیّ‏- ج‏ أَتْقِیَاء و تُقَوَاء [وقی‏]: وقى‏: وِقَایَةً و وِقَاءً حفظ شى‏ء است از آنچه اذیّت و ضرر میرساند (راغب) فَمَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ‏ طور:
3. مرحوم «الهى» آن عالم و عارف دلسوخته ابتدا در وصف روز و سپس درباره چهار صفت روزانه چنین مى‏سراید: اما النهار (وصف روز)

4-خوشا روز و نسیم صبحگاهش‏		که چون خورشید رخشان شد گواهش‏
خوشا روز و مبارک طلعت روز		جهان زین طالع آمد بخت فیروز
5-گشاى اى صبح زرین! موى خورشید		مبند اى شام: در بر روى خورشید
-بیار اى خوش نسیم صبحگاهى‏		به مهر عاشقان روشن گواهى‏
7-نقاب شب کش اى خورشید روشن‏		به روى خود جهان را ساز گلشن‏
ز رحمت اى نسیم صبح بشتاب‏		برون کش یوسف خود از چَه خواب‏

 

8-بر آر، اى صبح و داد از چرخ بستان‏		بگیر از شحنه  شب داد مستان‏
برآ، اى مهر تا مه کنم ناز		بسوزد اختر شب گرد غمّاز
9-برآ، اى مهر و گیتى را برون آر		زدلتنگى زندان شب تار
-برآ، اى مهر تا گردون شود پاک‏		زلوث انجم بد مهره بى باک‏

 

10-به ملک چرخ تاز اى خسرو هور		برافراز آسمان را رایت نور
برآ اى یوسف صبح از بن چاه‏		که شب سیاره را شد، چاه در راه‏
11-چو گردد طلعت خورشید پیدا		شود زیبائى عالم هویدا
چو روز آید بهار عالم آید		به تن جنبش به جان شادى فزاید
12-چو روز آید به وجد آرد روان را		قباى نور درپوشد جهان را
چو روز آید جان یابد جوانى‏		پدید آید بسى راز نهانى‏
13-ز حجله شب عروس عالم آرا		برون آید به طرف باغ و صحرا
عروسان چمن را رخ فروزد		زرشگ ماهرویان ماه سوزد
14-زتیغش شیر بگریزد چو خرگوش‏		کند جوزا ز جبارى فراموش‏
گریزد دبّ اکبر نزد عوا		بریزد پر عقاب تیز پروا
15-فتد بر خاک ذات الکرسى از بیم‏		کند کف الخضیب خویش تسلیم‏
-زموج نور سازد بحر ناسوت‏		شگفتا هم سفینه غرق و هم صوت‏
16-هراسد ز آن شرار شورش‏انگیز		سلحشور فلک بهرام خون ریز
کشد از غرب کشتى جانب شرق‏		که غوّاصان این دریا کند غرق‏
17-کند افسون در این پرنقش اورنگ‏		دم کژدم بسان چنگ خرچنگ‏
زند باز سپید چرخ پرواز		غراب شب بماند از تک و تاز
19-برون آید جهان زان عرصه تنگ‏		که شب را بود جولانگاه نیرنگ‏
زند بر تارک شب تیغ خورشید		پدید آید به دلها نور امید
20-اگر شب زار نالد بلبل باغ‏		نسیم صبح آراید گل باغ‏
اگر شب کاروان در ره شتابد		سحر سر منزل مقصود یابد
21-اگر شب عاشقان در سوز و سازند		زفیض صبحگه در وجد و نازند
گر آید از دل شب آه عشاق‏		نگار روز مى‏زد راه عشاق‏

 

22-گر آه نیمه شب جانسوز باشد		فروزان دل ز شمع روز باشد
-اگر شب، عشقبازان بى‏قرارند		چو روز آید در آغوش نگارند
23-شب است از ناله جانسوز عشاق‏		هزاران راز دارد روز عشاق‏
شب ار نقش فلک گردد هویدا		همه راز جهان روز است پیدا
24--شب ار سازد فلک را حیرت‏انگیز		شود جامش ز مهر روز لبریز
شب ار در زلف خوبان پیچ و تابست‏		ز مهر رویشان روز آفتابست‏
25-بدین طلعت که خورشید جان است‏		کجا چون روز، شب را روى زیباست‏
26-هزار اختر گر افروزد گهروار		شکوه روز کى دارد شب تار
به روز آید گل و سنبل به بازار		به دنبالش دل و دیده خریدار
27-به روز آید حساب عدل و کیفر		شب است آشوب را دل، فتنه را سر
-دهد روز آیت نور آسمان را		کشد شب در خم نیلى جهان را
28-شب انگیزد هزاران فتنه در دل‏		سپاه روز سازد حل مشگل‏
به روز آواى بیداران به گوش است‏		به گوش شب زبیماران خروش است‏
30-چو خوش گفت آن حکیم نغز گفتار		که شب باشد بلاى جان بیمار
الهى تا کى از روز و شب و عشق‏		همى نالى چو بیمار از تب عشق‏
31-به شب بیدار باش و روز هشیار		تنازع را به حکم عشق بگزار
-که گر شب ره به جانان بازجوئى‏		همان خوشتر که راه شام پوئى‏
32-و گر روز آیدت رهبر بدان یار		نکوتر روز باشد از شب تار
مکن با روز و شب اى عشق پرخاش‏		شب و روزى به یاد دوست خوش باش‏
33-شب و روز آیت زلف و رخ اوست‏		جان آئینه پیش طلعت دوست‏

 

34. «اما النهار فحلماء علماء ابرار اتقیاء»

چو روز آید ز دانش هوشیارند		به تحویلات گردون بردبارند

 

35-سپهر و جمله تغییرات گردون‏			سپاه انجم ار آرد شبیخون‏
-اگر پرفتنه غرب و شرق گردد			وگر گیتى بطوفان غرق گردد
36-مر آنان را نه تشویش است و نه بیم‏			دل و جانشان به حکم دوست تسلیم‏
دلى کز معرفت نور و صفا یافت‏			نظام عالم از حکم قضا یافت‏
36--سراپا محو فرمان خدا گشت‏			به شام این جهان، شمع هدى گشت‏
به جانش نور علم  و حلم  برتافت‏			به نیکوکارى و پرهیز بشتافت‏
37-به دانش هر دلى روشن روان است‏			دلیر و بردبار و مهربان است‏
-که دانائى فزاید بردبارى‏			نکو کردارى و پرهیزگارى‏

38. «و اما النهار فحلماء علماء، ابرار اتقیا» ترجمه: و امّا (پرهیزگاران) در روز دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند.شرح: در این فراز حضرت به برنامه روزانه آنها اشاره مى‏فرمایند که بردبار و دانشمند و نیکوکار و خداترس هستند، نه این که فقط در روز این صفات را دارند، بلکه روز جلوه‏گاه این صفات است. معمولا آثار و حالات انسان در اجتماع براى مردم ظاهر مى‏شود؛ بازتاب آن اعمال شبانه، این صفات روزانه است، تا در اقیانوس جامعه شناور و شناگر نشوند، حالات روانى آنها شناخته نمى‏شود.
39. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 85
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

سرفصل امیرالمومنین متقین 31- 34- برنامه روزانه .بردبار و دانشمند و نیکوکار و خداترس هستند، بلکه روز جلوه‏گاه این صفات است. معمولا آثار و حالات انسان در اجتماع براى مردم ظاهر مى‏شود؛

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. سرفصل امیرالمومنین متقین 31- 34- برنامه روزانه ..«و اما النهار فحلماء علماء، ابرار اتقیا» بردبار و دانشمند و نیکوکار و خداترس هستند، نه این که فقط در روز این صفات را دارند، بلکه روز جلوه‏گاه این صفات است. معمولا آثار و حالات انسان در اجتماع براى مردم ظاهر مى‏شود؛
1. جاهل فریب دنیا خورد - داستان قارون بیانگر نصیحت علماى بنى‏اسرائیل به توده مردمى است
2. علم ثمره وآگاهی به دنیا وآخرت - «أُوتُوا الْعلم » و جاودانگى آخرت و حقارت سرمایه‏هاى مادى
3. علم بیشتر ؛ زهد بیشتر - «انَّ عبادِىَ الصّالحینَ زهدوا فیها بِقَدر علمهِم بى»:«بندگان صالح من به اندازه
4.  دانش پیشرفت و منفعت جامعه - أَ وَ لَمْ یَعلم  أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً:.
5. این تأئیدى ضمنى است که قارون علمى داشت که توانست ثروت عظیمى به آن وسیله جمع کند،.
6. رابطه علم  مادّى و ثروت «لا غنى أَخصَبْ مِنَ العقل و لا فَقْرَ أحَط من الحُمْقْ»:«هیچ غنائى پربارتر از عقل.
7. جهل مایه تعصب و لجاجت اذْجَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ‏:
8. تعصب و خشم در دورن انسان - به این حالت «حمیت» گویند. در کتاب التحقیق فى کلمات القرآن الحکیم،.
9. تعصب جاهلیت - مشرکان مکه مانع ورود پیامبر (صلى الله علیه وآله) تعصب جاهلیت به آنان اجازه نداد که
10. علم و عاقبت‏اندیشى‏- را نداده و اجازه نمى‏دهد، که انسان فکر کند شاید اشتباه مى‏کند!
11. اصل علم وخیر؛ جهل وشر - «العلم  اصْلُ کلِّ خیر ... و الجهلُ اصلُ کُلّ شَرّه»: «علم  ریشه هر خیر، و.
12. جهل عامل تقلید کورکورانه است. إِذْ قَالَ لِابِیهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِیلُ الَّتِى أَنْتُمْ لَهَا عَاکِفُونَ- قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِینَ- قَالَ لَقَدْ کُنتُمْ أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ فِی ضَلَال مُّبِین:.
13. دلیل منطقی نه؛  تقلید کور کورانه - به همین دلیل ابراهیم (علیه السلام) آنها را در ضلال مبین و گمراهى آشکار مى‏شمرد.
14. محاکمه جاهلانه -أُفٍّ لَکُمْ وَ لِماتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ‏: «افّ بر شما و بر آنچه پرستش مى‏کنید،
15. جاهل وعالم - الجاهِلُ صَغیر و ان کانَ شَیخاً و العالِمُ کَبیر و ان کان حَدَثاً»:«جاهل کودک است،
16. سکوت جاهل خیر- «لو سَکَتَ الجاهِلُ مَا اخْتَلف النّاس»: «اگر جاهل سکوت اختیار مى‏کرد هرگز اختلافى.
17. عالم غریب است . «العلماء غُرَباء لکثرة الجهال بینهم»: «دانشمندان غریب هستند، چون جاهلان در میان آنها .
18. جاهل در افراط یا تفریط -«لاترى الجاهل الّا مُفْرطاً او مُفَرّطا»: «جاهل را نمى‏بینى، مگر در حال افراط یا تفریط».
19. یک فقیه دانشمند - «فقیه واحد اشَدّ على ابلیس مِنْ الف عابد»: «یک فقیه دانشمند در برابر شیطان محکمتر از هزار عابد است».
20. فساد علماء1-  آفة العامة العالم الفاجر یکى از آسیب‏هاى اجتماع این است که دانشمندان ما تقوا نداشته باشند. رابطه با علماء: مجالسة العلماء عبادة ؛ رابطه و نشستن با علماء عبادت است. بحارالانوار، ج 1، ص 204.
21. نگاه به صورت عالم - النَّظَرُ فِی وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبَادَةٌ رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود:
22. رابطه با بزرگان - المتقون سادة، و الفقهاء قادة، و الجلوس إلیهم عبادة. امالى طوسى مفید ... از اسحاق فرزند
23. صفات علماء در قرآن‏ 1 دارای ایمان و صاحبان عقل: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلا أُولُوا الالْبابِ‏ :
24.  دارای خشیت و ترس از خدا: ومِنَ النّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الانْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ
25. 3 اهل تهجّد و مناجات شبانه : أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الاخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الالْبابِ‏ :
26.  4 اهل سجده و گریه: وَ یَخِرُّونَ لِلاذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً - و گریه‏کنان بر چانه‏ها (به سجده) مى‏افتند
27. 5 اهل دنیا نیستند: فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقّاها إِلا الصّابِرُونَ‏
28. عالم ربانی - ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُوتِیَهُ اللّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ‏ آل عمران/ 79.
29. عبادت علمی لازم «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ» (بقره/ 32)
30. بگو سبحان الله - «سُبْحانَکَ» - قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیم‏ - البقرة : 32
31. (2) َ 5- علم خداوند به تمام جزئیات است‏ «کُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَر» ‏ «أَحْصَیْناهُ» «وَ لا حَبَّهٍ فى ظُلُماتِ الْأَرْضِ» «لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ»  أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُون‏
32. (3) انبیا و اوصیا.دانشمندان، در کنار فرشتگان - «أُولُوا الْعِلْمِ‏» شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم‏
33. (4)- بى‏سوادى و ناآگاهى، وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّون
34. (5) قیامت، روز آشکار شدن «سَیَعْلَمُونَ‏ غَداً مَنِ‏ الْکَذَّابُ‏ الْأَشِرُ» «یَعْلَمُونَ‏ ما تَفْعَلُونَ‏» «هَلْ‏ عَلِمْتُمْ‏ ما فَعَلْتُمْ‏»*
35. آرى، عالم‏ مؤمن بر مؤمن عادى «هَلْ‏ یَسْتَوِی‏ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» «هل‏ یستوى‏ الّذین یعلمون والّذین لا یعلمون»
36. جهل سرچشمه انحرافات - 14- در صدد به انحراف کشاندن دیگران، حتّى انبیا. تَأْمُرُونِّی‏ ...أَیُّهَا الْجاهِلُون‏
37. جوانمردی در برابر خطاکار - (یوسف به برادران خطاکار گفت: کارهاى شما «إِذْأَنْتُمْ‏ جاهِلُونَ‏»
38. ملایمت باجاهل -  وَ عِبادُ الرَّحْمنِ‏ الَّذِینَ‏ یَمْشُونَ‏ عَلَى‏ الْأَرْضِ‏ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ‏ الْجاهِلُونَ‏ قالُوا سَلاماً «عِبادُ الرَّحْمنِ‏» بیان شده که بعضى اعتقادى، بعضى اجتماعى و بعضى اخلاقى است.
39. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
40. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 81

امیرالمومنین متقین 31- 34- برنامه روزانه..جاهل فریب دنیا خورد - این آیه که در اواخر سوره قصص در داستان قارون آمده، و بیانگر نصیحت علماى بنى‏اسرائیل به توده مردمى است

بسم الله الرحمن الرحیم

1. 1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
1. امیرالمومنین متقین 31- 34- برنامه روزانه ..«و اما النهار فحلماء علماء، ابرار اتقیا» ترجمه: و امّا (پرهیزگاران) در روز دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند. در این فراز حضرت به برنامه روزانه آنها اشاره مى‏فرمایند که بردبار و دانشمند و نیکوکار و خداترس هستند، نه این که فقط در روز این صفات را دارند، بلکه روز جلوه‏گاه این صفات است. معمولا آثار و حالات انسان در اجتماع براى مردم ظاهر مى‏شود؛ بازتاب آن اعمال شبانه، این صفات روزانه است، تا در اقیانوس جامعه شناور و شناگر نشوند، حالات روانى آنها شناخته نمى‏شود.
2. جاهل فریب دنیا خورد - این آیه که در اواخر سوره قصص در داستان قارون آمده، و بیانگر نصیحت علماى بنى‏اسرائیل به توده مردمى است که وقتى نمایش ثروت قارون، آن ثروتمند خودخواه را دیدند، آرزو کردند اى کاش به جاى او بودند، آن عالمان وقتى دنیاپرستى مردم را دیدند فریاد زدند، واى بر شما دنیاپرستانى که زرق و برق دنیا شما را گرفته است! مبادا فریب دنیا خورید؛ اگر ایمان و عمل صالح داشته باشید، پاداشهاى الهى در دو جهان از همه اینها بهتر و برتر است؛ و لازمه آن صبر و شکیبائى و عدم تسلیم در برابر زر و زور است.
3. علم ثمره وآگاهی به دنیا وآخرت - جمله‏ «أُوتُوا الْعلم » (علم  به آنها داده شده بود)، نشان دهنده رابطه علم  با زهد و وراستگى است، اگر آگاهى نسبت به ناپایدارى دنیا و جاودانگى آخرت و حقارت سرمایه‏هاى مادى در برابر عظمت پاداش الهى باشد، هرگز فریب زرق و برق جهان مادى، چشم انسان را خیره نکرده، و هرگز آرزوى ثروت قارونى نمى‏کند.
4. علم بیشتر ؛ زهد بیشتر - امام صادق (علیه السلام) فرمود: از جمله سخنانى که خداوند به موسى بن عمران (علیه السلام) فرمود، این بود: «انَّ عبادِىَ الصّالحینَ زهدوا فیها بِقَدر علمهِم بى»:«بندگان صالح من به اندازه علم شان به من، زهد در دنیا را پیشه کرده‏اند». یعنى مقدار علم  رابطه مستقیم با مقدار زهد دارد.
5.  دانش پیشرفت و منفعت جامعه - علم سرچشمه پیشرفتهاى مادّى است .قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلى‏ علم  عِنْدِی‏: قارون گفت: «این ثروت را بوسیله دانشى که نزد من است به دست آورده‏ام». این سخن قارون است، وقتى که آگاهان قوم موسى (علیه السلام) او را نصیحت کردند که ثروت را در راه منفعت جامعه بکار بند، و نصیب خویش را از دنیا فراموش منما، و همانگونه که خدا به تو نیکى کرده است تو نیز به بندگان خدا نیکى کن، و این ثروت را مایه فساد در زمین قرار مده. او (که دیگر نصیحت در او اثرى نداشت) ثروت خود را مستند به علم  خود مى‏دانست و جالب توجه این که خدا این ادعاى او را نفى نمى‏کند بلکه بلافاصله مى‏فرماید: أَ وَ لَمْ یَعلم  أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَکْثَرُ جَمْعاً: «آیا او نمى‏دانست خداوند اقوامى را پیش از او هلاک کرد که از او نیرومندتر و ثروتمندتر بودند».
6. این تأئیدى ضمنى است که قارون علمى داشت که توانست ثروت عظیمى به آن وسیله جمع کند، (خواه علم  کیمیا بوده که بعضى مفسّران گفته‏اند، و یا آگاهى به اصول تجارت و فوت و فن کسب و کار): ولى این ادّعاى قارون مانع از آن نبود که ثروت خویش را در راههاى خیر اجتماعى به کار گیرد؛ زیرا این ثروت عظیم حتماً توسط همکارى یک جامعه به دست او رسیده بود، و به همین دلیل مدیون و مرهون جامعه و همکارى آنها بود.
7. رابطه علم  مادّى و ثروت و پیشرفت مادى را نیز مى‏توان در ملل پیشرفته امروزى مشاهده کرد که چگونه در پرتو علم  و صنایع و پیشرفتهاى علمى به ثروت و تمدن عظیم مادى رسیده‏اند. البته در اینجا، کلام امام صادق (علیه السلام) بسیار قابل ملاحظه است که فرمودند: «لا غنى أَخصَبْ مِنَ العقل و لا فَقْرَ أحَط من الحُمْقْ»:«هیچ غنائى پربارتر از عقل نیست، و هیچ فقیرى بدتر از حماقت نیست.
8. جهل مایه تعصب و لجاجت است». إِذْ جَعَلَ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ‏: «به خاطر بیاورید هنگامى را که‏کافران در دلهاى خود تعصب و خشم جاهلیت پروراندند، در این هنگام خداوند سکینه و آرامش خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل فرمود (تا آرامش خویش را در مقابل آنها حفظ کنند».
9. تعصب و خشم در دورن انسان - «حمیّة» از ماده‏ «حمى» (بر وزن حمد) چنانکه راغب در مفردات گوید: در اصل به معنى حرارتى است که از اشیائى همچون آتش و خورشید و نیروى درونى بدن تولید مى‏شود (حرارت درون ذاتى اشیاء) و به همین جهت به حالت تب «حمّى» (بر وزن کبرى) گویند و از آنجا که تعصب و خشم حرارت سوزانى در درون‏ انسان ایجاد مى‏کند، به این حالت «حمیت» گویند. در کتاب التحقیق فى کلمات القرآن الحکیم، نیز آمده که: «حمیت» به معنى شدت حرارت و علاقه و تعصب در دفاع از خود و تکبر و خود برتربینى است.
10. تعصب جاهلیت - این آیه از آیاتى است که در جریان صلح حدیبیه نازل شده است، توضیح اینکه در سال ششم هجرت که پیامبر (صلى الله علیه وآله) به قصد عمره آماده زیارت خانه خدا شد، مشرکان مکه مانع ورود پیامبر (صلى الله علیه وآله) و مسلمانان به مکه شدند، و تعصب جاهلیت به آنان اجازه نداد که حتّى قوانین مسلّم خود را، دایر به آزادى زیارت خانه خدا براى همگان محترم شمارند، آنها با این عمل، هم احترام خانه خدا و هم سنتهاى خویش را زیر پاگذاردند.
11. علم و عاقبت‏اندیشى‏- اضافه «حمیت» به «جاهلیت» از قبیل به اصطلاح اضافه «مسبب» به «سبب» است؛ زیرا همیشه تعصبها و لجاجتها و خشمهاى آتشین از جهل برمى‏خیزد، زیرا فرصت عاقبت‏اندیشى‏ را نداده و اجازه نمى‏دهد، که انسان فکر کند شاید اشتباه مى‏کند!
12. اصل علم وخیر؛ جهل وشر - على (علیه السلام) مى‏فرمایند: «العلم  اصْلُ کلِّ خیر ... و الجهلُ اصلُ کُلّ شَرّه»: «علم  ریشه هر خیر، و جهل ریشه هر شرّى است».
13. جهل عامل تقلید کورکورانه است. إِذْ قَالَ لِابِیهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِیلُ الَّتِى أَنْتُمْ لَهَا عَاکِفُونَ- قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِینَ- قَالَ لَقَدْ کُنتُمْ أَنْتُمْ وَآبَاؤُکُمْ فِی ضَلَال مُّبِین: «به خاطر بیاورید) هنگامى را که ابراهیم (علیه السلام) به پدرش (عمویش آزر) و قوم او گفت: این مجسمه‏هاى بى‏روحى را که شما پیوسته پرستش مى‏کنید، چیست؟ گفتند: ما پدران خود را دیدیم که آنها را عبادت مى‏کنند. گفت: مسلماً شما و پدرانتان در گمراهى آشکارى‏بوده‏اید».
14. دلیل منطقی نه؛  تقلید کور کورانه - «تمائیل» جمع «تمثال» به معنى موجود صورت دار است، و به مجسمه و عکسهاى نقاشى شده هر دو گفته مى‏شود. «عاکفون» از ماده «عکوف» به معنى توجه مستمر آمیخته به تعظیم است، و واژه «اعتکاف» براى عبادت مخصوصى که در مسجد انجام مى‏شود نیز از این ریشه مشتق شده است. آرى در حقیقت بت‏پرستان هیچ دلیل منطقى به جز تقلید کورکورانه از نیاکان خود نداشتند، و به همین دلیل ابراهیم (علیه السلام) آنها را در ضلال مبین و گمراهى آشکار مى‏شمرد.
15. محاکمه جاهلانه - در ادامه همین آیات که بیانگر محاکمه تاریخى او در برابر بت‏پرستان بابل است، مى‏گوید: «آیا شما جز خدا موجوداتى را مى‏پرستید که نه کمترین سودى براى شما دارند، و نه زیانى مى‏رسانند» و بعد مى‏افزاید: أُفٍّ لَکُمْ وَ لِماتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ‏: «افّ بر شما و بر آنچه پرستش مى‏کنید، آیا اندیشه نمى‏کنید، و عقل و تعقل ندارید!» این نکات شمه‏اى کوچک از مطالبى بود که مى‏توان در مورد علم  و جهل گفت. در پایان چند حدیث جالب ذکر مى‏شود:
16. جاهل وعالم - مولى على (علیه السلام) فرمودند: «الجاهِلُ صَغیر و ان کانَ شَیخاً و العالِمُ کَبیر و ان کان حَدَثاً»:«جاهل کودک است، هر چند پیر باشد، و عالم بزرگ است هر چند جوان‏ و کم سن و سال باشد».
17. سکوت جاهل خیر- در عبارتى دیگر، مولى على (علیه السلام) فرمودند: «لو سَکَتَ الجاهِلُ مَا اخْتَلف النّاس»: «اگر جاهل سکوت اختیار مى‏کرد هرگز اختلافى در میان مردم نمى‏افتاد».
18. عالم غریب است . و نیز فرمودند: «العلماء غُرَباء لکثرة الجهال بینهم»: «دانشمندان غریب هستند، چون جاهلان در میان آنها فراوانند».
19. جاهل در افراط یا تفریط - و در جاى دیگر فرمود: «لاترى الجاهل الّا مُفْرطاً او مُفَرّطا»: «جاهل را نمى‏بینى، مگر در حال افراط یا تفریط».
20. یک فقیه دانشمند - پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله) نیز فرمودند: «فقیه واحد اشَدّ على ابلیس مِنْ الف عابد»: «یک فقیه دانشمند در برابر شیطان محکمتر از هزار عابد است» (یعنى زحمت آن دانشمند براى او بیشتر از هزار عابد است).
21. فساد علماء1- قَالَ أَمِیرُ الْمُومِنِینَ (علیه السلام ): آفة العامة العالم الفاجر یکى از آسیب‏هاى اجتماع این است که دانشمندان ما تقوا نداشته باشند. دانشمند بى‏تقوا، دکتر است، دانشمند است، اما تقوا ندارد. مرض را تشخیص نداده، بى‏خود نسخه مى‏نویسد. (غررالحکم، ص 47).
22. رابطه با علماء: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: مجالسة العلماء عبادة ؛ رابطه و نشستن با علماء عبادت است. بحارالانوار، ج 1، ص 204.
23. نگاه به صورت عالم - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه و آله): النَّظَرُ فِی وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبَادَةٌ رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فرمود: نگاه به صورت عالم، که از روى محبّت انجام شود، عبادت است. بحارالانوار، ج 1، ص 205.
24.  رابطه با بزرگان - قال رسول الله صلى الله علیه و آله: المتقون سادة، و الفقهاء قادة، و الجلوس إلیهم عبادة. امالى طوسى مفید ... از اسحاق فرزند موسى بن جعفر از پدران بزرگوار خود از امیر مؤمنان علیه السّلام که گفت رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: پرهیزگاران و اهل تقوى بزرگان و آقا هستند. فقها و دانشمندان راهنماى کاروان بشرند و نشستن نزد آنان عبادت است.کافى، ج 2، ص 226.
25. صفات علماء در قرآن‏ 1 دارای ایمان و صاحبان عقل: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلا أُولُوا الالْبابِ‏ : او کسى است که این کتاب را بر تو نازل کرد. بخشى از آن، آیات محکم (روشن و صریح) است که اصل و اساس این کتاب را تشکیل مى‏دهد. (و هرگونه ابهامى در آیات دیگر، با مراجعه به این محکمات روشن مى‏شود) و بخشى از آن، آیات متشابه است (که احتمالات مختلفى در معناى آیه مى‏رود، ولى با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن مى‏شود.) امّا کسانى که در دلهایشان انحراف است، به جهت ایجاد فتنه (و گمراه کردن مردم) و نیز به جهت تفسیر آیه به دلخواه خود، به سراغ آیات متشابه مى‏روند، در حالى که تفسیر این آیات را جز خداوند و راسخان در علم نمى‏دانند. آنان که مى‏گویند: ما به آن ایمان آورده‏ایم همه‏ى آیات از طرف پروردگار ماست (خواه محکم باشد یا متشابه) و جز خردمندان پند نگیرند.آل عمران/ 7.
26. دارای خشیت و ترس از خدا: ومِنَ النّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الانْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ و همچنین از مردم و جنبنده‏ها و چهار پایان به رنگ‏هاى گوناگون (آفریدیم)؛ از میان بندگان او تنها دانشمندان (ربّانى) خشیت الهى دارند، بى شک خداوند، عزیز و آمرزنده است. فاطر/ 28
27. 3 اهل تهجّد و مناجات شبانه : أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الاخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الالْبابِ‏ : آیا (چنین کسى بهتر است یا) آن کس که در طول شب در حال سجده و قیام به اطاعت مشغول است (و) از آخرت مى‏ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد؟ بگو: «آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند؟» تنها خردمندان متذکّر مى‏شوند (و پند مى‏پذیرند). زمر/ 9.
28. 4 اهل سجده و گریه: وَ یَخِرُّونَ لِلاذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً - و گریه‏کنان بر چانه‏ها (به سجده) مى‏افتند و همواره بر خشوعشان افزوده مى‏شود. اسراء/ 109.
29. 5 اهل دنیا نیستند: فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوابُ اللّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا یُلَقّاها إِلا الصّابِرُونَ‏ و (امّا) کسانى که علم و آگاهى (واقعى) به آنان داده شده بود، گفتند: واى بر شما! پاداش الهى براى کسانى که ایمان آورند و کار شایسته انجام دهند (از این مال و ثروت)، بهتر است، و (البتّه) جز صابران، آن (پاداش) را دریافت نخواهند کرد .قصص/ 79 و 80.
30. عالم ربانی - این معنی از برابری سخن این دو گروه استفاده می‏شود که کسی اگر دارای این صفات ارزنده باشد عالم ربانی است. ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُوتِیَهُ اللّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ‏ آل عمران/ 79.
31. عبادت علمی لازم  -250 مرتبه کلمه علم در قرآن آمده .ده نمونه می آوریم . (1) خداوند عبادت خالى نمى‏خواهد علم هم مى‏خواهد از این آیه معلوم مى‏شود که هر کار مهمى را مشورت کنید و سؤالى که مى‏شود براى رفع ابهام است نه اعتراض‏ «قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ» (بقره/ 32)
32. بگو سبحان الله - آدم ظرفیت دارد که همه علوم را بگیرد گفتند «سُبْحانَکَ» منزهى تو. هر کجا دسته گل آب دادید بگویید سبحان الله در ورودى تو به سبحان الله است ما خبر نداشتیم‏ - قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاَّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلیمُ الْحَکیم‏ - البقرة : 32
33. (2) َ 5- علم خداوند به تمام جزئیات است‏ «کُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَر» هر چیزى اندازه‏گیرى شده‏ «أَحْصَیْناهُ» ریز مسائل را ما مى‏دانیم. برگ درخت مى‏افتد «ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ» (انعام/ 59) مى‏دانیم‏ «وَ لا حَبَّهٍ فى ظُلُماتِ الْأَرْضِ» دانه زیر زمین را عددش را مى‏دانیم. خورشید و ماه براى این است که‏ «لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنینَ وَ الْحِسابَ» (اسراء/ 12) نمى‏شود عددها را جابجا کرد  ایمان به حضور و علم خداوند، انسان را از خطاها باز مى‏دارد. البقرة : 77 أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُون‏
34. (3) انبیا و اوصیا.دانشمندان، در کنار فرشتگان - امام باقر علیه السلام فرمودند: «مراد از «أُولُوا الْعِلْمِ‏» در آیه، انبیا واوصیا هستند».دانشمندان، در کنار فرشتگان قرار مى‏گیرند آل‏عمران : 18 شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم‏
35. (4)- بى‏سوادى و ناآگاهى، زمینه‏ى رشد خیالات وآرزوهاى نابجاست. البقرة : 78 وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاَّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّون
36. (5) قیامت، روز آشکار شدن حقایق و رسوا شدن کافران است. «سَیَعْلَمُونَ‏ غَداً مَنِ‏ الْکَذَّابُ‏ الْأَشِرُ» (قمر26) توجّه به ثبت اعمال توسط فرشتگان معصوم، سبب حیا و تقواى انسان مى‏شود. «یَعْلَمُونَ‏ ما تَفْعَلُونَ‏» پرونده خطاها و گناهان روزى گشوده خواهد شد. «هَلْ‏ عَلِمْتُمْ‏ ما فَعَلْتُمْ‏»*
37. آرى، عالم‏ مؤمن بر مؤمن عادى برترى دارد، چنانکه مؤمن بر غیر مؤمن برترى دارد. قرآن در جاى دیگر مى‏فرماید: «هَلْ‏ یَسْتَوِی‏ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ»ب. آیا عالم‏ با جاهل یکسان است. «هل‏ یستوى‏ الّذین یعلمون والّذین لا یعلمون»
38. جهل سرچشمه انحرافات - 14- مرتبه در قرآن جاهل آمده - جهل، سرچشمه‏ى انحرافات است.  هرگز در برابر خواسته‏هاى نابخردان تسلیم نشویم. عبادت باید بر اساس معرفت معبود باشد. - نابخردان، در صدد به انحراف کشاندن دیگران، حتّى انبیا هستند. تَأْمُرُونِّی‏ ...أَیُّهَا الْجاهِلُون‏
39. جوانمردی در برابر خطاکار - فتوّت در آن است که راه عذر به خطاکار تلقین شود. (یوسف به برادران خطاکار گفت: کارهاى شما در زمان بى توجّهى شما بوده نه اکنون.) «إِذْأَنْتُمْ‏ جاهِلُونَ‏»
40. ملایمت باجاهل -  وَ عِبادُ الرَّحْمنِ‏ الَّذِینَ‏ یَمْشُونَ‏ عَلَى‏ الْأَرْضِ‏ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ‏ الْجاهِلُونَ‏ قالُوا سَلاماً «63» در این آیات، دوازده صفت از صفات ویژه‏ى «عِبادُ الرَّحْمنِ‏» بیان شده که بعضى اعتقادى، بعضى اجتماعى و بعضى اخلاقى است.

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 81