پردازش اربعین حسینی

بیش از 120 کتا ب از نهج البلاغه ؛  ترجمه و شروح آن از آقا جانم امیرالمومنین علی بن ابی طالب علی علیه السلام  در دانش نامه علوی آمده است یا شروح دیگر؛ بعضا با شناسنامه و یا نام و زبان کتاب آورده شده تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی  ملاحظه فرمایید لطفا نظر دهید متشکرم . https://safarzade.blog.ir/  

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. 13- و حاجاتهم خفیفة ؛ 13- روح قناعت ترجمه: نیازهاى آنان (پرهیزکاران) اندک است.
1. تورّم اقتصادى - شرح: متقین در زمره انسانهاى پرخرج و سنگین هزینه و داراى تشکیلات پر زرق و برق نیستند، اگر لباسى بخواهند یا مسکنى طلبند، در محدوده نیاز خود جستجو مى‏کنند، اگر با لباسى ارزان قیمت و مسکنى معمولى امور زندگى خود را مى‏توانند بگذرانند، با دست خود، خود را در مهلکه قرار نمى‏دهند، همانند افرادى نیستند که اگر زندگى پرزرق و برق و لوکس و مدرنى نباشد، نتوانند زندگى کنند، آنها با اینکه مى‏توانند چنین امورى را هم فراهم کنند، ولى خود را از این امور مستغنى مى‏دانند، و از این روى اگر مدتى در فشار زندگى و تورّم اقتصادى قرار گیرند، چون خود را با قناعت تطبیق داده‏اند، هرگز سختى و ناراحتى را احساس نمى‏کنند.
2. دوراندیشى - اما کسانى که از ابتدا خود را با نیازهاى گسترده و تجمّل همسو کرده‏اند، در مواقع کمبود، چاره‏اى جز سختى و ناراحتى ندارند، زیرا طبیعتى که بر امرى عادت داده شد، در موقع فقدان آن امر طبیعتاً غم را باید با آغوشى باز استقبال کند، پس‏عاقل آن است،

 که: انجام کار را در آغاز بنگرد، و دوراندیشى و تدبیر نگرى را در مدّنظر گیرد، اگر نفس بر خِفّت و کمى احتیاج عادت کند، نه در گشایش زندگى بسیار خوشنود و نه در سختى آن ناخشنود مى‏گردد، زیرا در هر دو حال به اندازه نیاز مصرف مى‏کند.

3. الگوهاى مطمئن -یکى از عوامل پیشرفت اسلام در صدر اسلام و عدم شکست آن در زیر فشارهاى شکننده دشمنان، منطبق شدن مسلمانان با نیازهاى اندک بود، آنها با این عمل خود را در برابر فشارهاى اقتصادى بیمه کردند جریان محاصره‏هاى اقتصادى و شعب ابیطالب و سختى مسلمانان و در نتیجه مقاومت آنان زبانزد خاص و عام بود. اسلام از طرفى با تعالیم خود توسط پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و از طرفى با الگوسازى و ارائه الگوهاى مطمئن چون پیامبران و به ویژه پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) مسلمانان را در این امر یارى رساند؛ آنان را چنان ساخت که اگر مى‏خواستند به زندگى پرزرق و برق روى آورند، کمال نفسانى و ایمان بارور آنها به آنان اجازه نمى‏داد، و چنان آنها را قانع کرد، که به اندک چیزى مى‏ساختند، و دم نمى‏زدند. امثال سلمان را چنان ساخت که او با اینکه فرماندار مدائن بود، نقل مى‏کنند وقتى سیل آمد با اساس مختصرى که داشت از شهر دور شد، و گفت: «نَجَى المُخَفَّفُون»: «رستگارند کسانى که تخفیف در حوائج مى‏دهند و به کم قانع‏اند» زیرا در وقت خطر سریع مى‏توانند از معرکه دور شوند، همچون مرغ سبکبالى که از چنگ عقاب تیزپرواز مى‏گریزد، ولى حیوان تن‏پرور در هنگام شکار شدن، قدرت فرار ندارد، و از این روى در دام بلا سقوط مى‏کند.
4. قانع در زندگى - بروز و صدور این چنین حالات و سخنان از چنین بزرگانى همچون سلمان ریشه در رهبرى‏هاى رهبران آنان دارد. وقتى پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و على (علیه السلام) جانشین بلافصل او چنین قانعانه زندگى مى‏کنند، چرا پیروانشان این چنین نباشند؟! پیروان یک رهبر نشان‏ دهنده حالات و فرامین او هستند، مولائى که وقتى املاک شخصى و دسترنج خود را مى‏فروشد، و دینارى را به خانه برنمى‏گرداند، و همه را به فقرا مى‏دهد، و چنین خفیف المؤونه با خانواده‏اش با گرده نانى زندگى را سپرى مى‏کنند، چرا رهروان او نکنند؟ چرا پرهیزکاران که از او الگو گرفته‏اند نکنند؟ اگر نمى‏توانیم همچون رهبران خود باشیم، چنانکه مولى الکونین و رهبر آزادگان على (علیه السلام) بر این مطلب تصریح فرمود، ولى ما را هم افسار گسیخته رها نکرده و فرمودند مرا با تلاش و کوشش خود یارى دهید، و سعى کنید تا حداکثر به ما نزدیک شوید.
5. قدر حاجت و نیاز،-باید آگاه بود که، به قدر ضرورت تهیه کردن امورات زندگى منافات با تقوى و زهد ندارد؛ این مقدار چنانکه در روایات آمده است، از دین است نه از دنیا، ولى بیشتر از قدرحاجت و نیاز، از دنیا است نه از دین. با نگرشى به زندگى درونى اغنیاء این مسئله بسیار ملموس مى‏شود، زندگى آنها همراه به محنت و بلا و رنج است، و چه بسا خود توجهى به آن ندارند. رنجى که شاید یک دهم و عشر آن در زندگى کسانى که اکتفاء به قدر حاجت کردند نباشد، باید پذیرفت که این افراد قانع پادشاهى مى‏کنند نه پادشاهانى که قناعت نمى‏کنند.

و به قول شاعر:

6. شریکان مال -نهایت ثمرى که از این مال و ثروت زیادى عائد شخص مى‏شود، بر فرض اینکه دستخوش حوادث نگردیده و نابود نشود این است که ورثه استفاده کرده، و چه بسا روزگارى به معصیت کردگار سپرى کنند، و چه خوش فرمود مولى الموالى در نهج‏البلاغه که:

«لِکُلِّ امرء فى ماله شریکانِ، الوارث و الحوادث»

: «براى هر کس در مالش دو شریک است یکى وارث و دیگرى پیشامدهاى زندگى» پس خردمند

7. چو ابریشم ثروت برای دیگران - دانا کسى است که: از این دو شریک اگر پیش نمى‏افتد، پس نیفتد، به این معنا که به مقدار ضرورت برداشت کرده، و زیاده بر آن را انفاق کند، یا در دیگر امور خیریه مصرف نماید؛ ولى دیده مى‏شود که افرادى مثل کرم ابریشم تا آخر عمر ابریشم تنیده اطراف خود را از ثروت پر کرده، و وقتى به نظر خودش در آخر عمر مى‏خواهد استراحتى کند، و از دسترنج خود بهره‏اى گیرد، در درون آن پیله و میان انبوهى از ثروت جان مى‏بازد، و ابریشم‏ها و ثروت‏ها را براى دیگرى مى‏گذارد، اى کاش به راحتى مى‏گذاشت و مى‏رفت، این مال در وقت مفارقت روح، او را به سوى دنیا مى‏کشد و از طرفى ملک الموت ریشه‏هاى قلب او را گرفته و به سوى آخرت مى‏کشد، و در این وسط اگر براى او مسئله به راحتى سپرى شود، مثل کسى خواهد بود که اعضاء او را در وقت مرگ از یکدیگر جدا کنند.
8. دنیا باز دارنده معشوق -منشأ کمى حاجت بر سبک بودن مؤونه پرهیزکار را باید در وجود گوهرى به نام حبّ به محبوب واقعى و خالق حقیقى جستجود کرد، وقتى حبّ آمد، به اعتنائى نسبت به دنیا را به دنبال دارد، دنیا به معنى ما سواى محبوب، دنیا به معنى مشغول کننده و بازدارنده از توجه به معشوق.

ظرف را یا هوا پر مى‏کند یا آب، هر چه از یکى کاسته شود بر دیگرى افزوده مى‏گردد، اگر در ظرف دل حبّ قرار گیرد هواپرستى و دنیاطلبى بیرون مى‏رود وگرنه اگر هواپرستى و تمایل به دنیا در آن قرار گرفت، جاى حبّ نیست هرچه از حبّ کاسته شود، بر هوا افزوده و هر چه از هوا کاسته شود، بر حب اضافه مى‏گردد. پرهیزکار چون حب به محبوب در قلب او لانه کرده، توجّهى به غیر او نمى‏کند، او در رابطه با مسائل مادّى و حوائج روزمره خود، خود را همچون تشنه‏اى مى‏بیند که از دریاى مادّیات به اندازه رفع تشنگى بهره برمى‏گیرد و به بقیه باقیمانده دیگر بى‏اعتنا است، این بى‏اعتنائى و غناى در فقر خود

9. هدیه مومن به دنیا -عنایتى و هدیه‏اى از ناحیه آن محبوب واقعى و آن غنّى بالذات است، که این عاشق با او رابطه برقرار کرده است‏

و به همین معنا اشاره دارد کلام رسول گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله)

«تحفة المؤمن فی الدنیا الفقر»:

«هدیه مؤمن در دنیا فقر است». در روایت است که خداوند روز قیامت به چنین افراد به ظاهر فقیر مى‏فرماید: اى بنده من دنیا را به تو ندادم نه از این جهت بود که دنیا به تو حیف بود؛ بلکه از آن بود که تو به دنیا حیف بودى، گاهى هم که دعاى تو را اجابت نمى‏کردم، براى این بود که دوست داشتم ناله تو را بشنوم، و از ناله و توجه تو به خود خشنود و مسرور گردم.

10. حقیقت قناعت -اگر بگوئیم حقیقى را خداوند بارى تعالى به چنین پرهیزکارانى در اثر قناعت عطا فرموده سخن به گزاف نگفته‏ایم.

تکبّر فقراء بر اغنیاء -پرهیزکاران در اثر تعالى روح در برابر کسى که آنها را فقیر انگاشته، و مالى بخواهد بخشد با حالتى متکبّرانه برخورد مى‏کنند. در روایتى آمده که حضرت على (علیه السلام) به حضرت خضر (علیه السلام) رسیده از ایشان سؤال فرمودند: «بهترین اعمال چیست»؟ گفت: «بذل اغنیاء بر فقراء و کمک کردن به آنها، براى رضاى خدا»، مولى فرمودند: «از آن بهتر ناز و تکبّر فقراء است بر اغنیاء به خاطر وثوق و اطمینانى که به خدا دارند»، خضر (علیه السلام) در جواب گفت: «این کلامى است که باید با نور بر صفحه رخسار حور نوشت».

11. «فقر مدال افتخار »کلام پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله):

«الفقر فَخْرى»:

«فقر افتخار من است» اشاره به فقر عرفى و خفیف المؤونه بودن است، یعنى کم نیازى و خفیف الحاجه بودن مدال افتخار من است؛ البته محتمل است که اشاره به فقر ذاتى باشد

(انتم الفقراء الى الله و الله هو الغنى)

که همه مخلوقات ذاتاً محتاج و فقیرِ خداوند متعال و غنّى بالذات هستند.

12. علماء اخلاق، فقر عرضى را به چند قسم تقسیم کرده‏اند: 1- فقرى که در آن فقیر راغب به مال است، به طورى که اگر راهى براى یافتن و به دست آوردن آن پیدا کند، اگرچه با مشقّت زیادى همراه باشد، آن مال را طلب مى‏کند، این فرد را فقیر حریص نامند.

2- فقرى که فقیر در آن وجود مال را محبوب‏تر از عدم آن دانسته، ولى مثل حالت اول به سراغ آن نرفته؛ بلکه اگر براى او آورده شود گرفته و خوشنود است، این فرد را فقیر قانع گویند.

3- فقرى که در آن فقیر از مال کراهت داشته، و از آن فرارى و بیزار است، این فرد را فقیر زاهد گویند که اگر اعراض و تزهّد او به خاطر خوف از عقاب باشد، فقیر را «فقیر خائف» و اگر براى شوق به ثواب باشد «فقیر راجى» (امیدوار) گویند.

4- فقرى که در آن فقیر نسبت به مال دنیا بى‏توجه مى‏شود، و اغراض دنیوى و اخروى را فراموش کرده و فقط روى توجه با تمام وجودش به خالق متعال دارد، این فرد را «فقیر عارف» گویند و در واقع چنین شخصى (مستغنى راضى) باید نام نهاده شود، زیرا کم‏نیازى او نوعى بى‏نیازى است، بى نیازى و استغناء نسبت به ما سوى الله و راضى به هر چه از محبوب به او مى‏رسد، این نوع فقر که در پرهیزکاران خفیف الاحتیاج بروز مى‏کند، مافوق زهد است، زیرا در زهد، زاهد مشغول به دنیا است ولى کاره از آن، یعنى در عین مشغول بودن به دنیا به آن بى‏میل است؛ چنانکه راغب به مال هم مشغول دنیا است، و به آن میل نشان مى‏دهد، و همین اشتغال اگرچه با کراهت همراه است، ولى خود حجابى از حجب ظلمانى عالم مادّه است.

13. خفیف الحاجة -در روایات زیادى بشارت به فقراء و افراد خفیف الحاجة داده شده، که از مصداق بارز این مبشّرین، پرهیزکاران کم حاجتى هستند که به اندازه نیاز توشه برمى‏گیرند.

البته جاى تذکر است که خفیف الحاجة بودن ملازم با فقر نیست؛ بلکه گاهى انسان خفیف الحاجة است، و بیش از نیاز هم در بساط ندارد، و گاهى بیش از نیاز هم دارد، ولى در رابطه با امور شخصى مصرف نمى‏کند؛ بلکه در مواردى که مورد رضاى خدا است صرف کرده، و براى خود به قدر نیاز برداشت مى‏کند.

دو نکته را به مناسبت فقر متذکر شویم:

ممکن است به ذهن کسى بیاید که: چنین انسانهاى متکاملى که مستغنى از مال و منال هستند، چرا فقیر نامیده مى‏شوند؟ اطلاق فقیر بر چنین بزرگانى و چنین اغنیائى مثل اطلاق عبد است بر عرفائى که حق عبودیت را شناختند، اگرچه عبد بر هر غافلى هم صدق مى‏کند، ولى هرچه عرفان و شناخت شخص نسبت به عبودیّت بالاتر رود، مُحِق‏تر بر اخذ نام عبد مى‏گردد. چنانکه در تشهد نماز خداوند متعال و شارع مقدس پیامبر خود را ابتداء با نام «عبد» و سپس با نام «رسول» مى‏ستاید: (و اشهد ان محمدا عبده و رسوله). در رابطه با فقر هم هر چه عرفان نسبت به احتیاج داشتن بنده به خدا در جمیع امور بیشتر شود، این شخص به موازات شناختش محق‏تر به اطلاق این نام بر خود مى‏شود.

14. «فقر مرگ بزرگتر -در روایات بسیارى «فقر» ستوده شده، و براى فقرا مقامات بلندى در نظر گرفته شده است، از طرفى در روایاتى فقر مورد مذمّت قرار گرفته است، مثلا

از پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله) رسیده: «کادَ الفقر انْ یَکونَ کُفرا»:

«نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد» و همچنین از آن حضرت روایت شده:

«الفقر الموتُ الاکبرُ»: «فقر مرگ بزرگتر است» یعنى فقیر بدتر و بیشتر از یکبار مى‏میرد.

از امام على (علیه السلام) هم رسیده: «مَنْ ابْتَلى بالفقر ابتلى باربع خصال: بالضعف فى یقینه، و النقصان فى عقلهِ و الرّقة فی دینهِ، و قلّة الحیاء فى وجههِ، فنعوذ باللهِ مِن الفقر»:

«کسى که مبتلا به فقر شود مبتلا به چهار خصلت مى‏گردد: به ضعف در یقین، نقصان و کمبود در عقل، سستى در دین و کمبود حیاء در صورتش- یعنى فقر موجب بى حیائى و پاره شدن پرده حیا مى‏شود- پس پناه مى‏بریم به خدا از فقر».

15. خفیف المؤونه -حال چگونه بین این دو دسته از روایات را مى‏توان جمع کرد؟ جمع بین آنها با کمى تأمل واضح است. آن روایاتى که فقر را مذمّت مى‏کنند ناظر به فقرى هستند که فقیر مضطّر شده باشد مثل گرسنه‏اى که مشرف بر مرگ یا برهنه‏اى که از فرط سرما خوف تلف دارد، و روایاتى که مدح فقر را مى‏کند ناظر به غیر چنین فقرى است، مثل آنکه نان و یا چیزى که سدّ جوع کند دارد ولى خورش ندارد یا نان و خورش بسیار معمولى دارد ولى خود را محتاج به خورش بهترى مى‏داند.

حال براى روشن شدن خفیف الحاجة بودن مناسب است مثالهائى بزنیم:

گاهى دیده مى‏شود افرادى براى مسافرت کوتاهى چندین چمدان و ساک باید به‏

دنبال ببرند تا به خیال خود راحت باشند، در حالى که خود و دیگران را به زحمت مى‏اندازند، ولى عدّه‏اى دیگر دیده مى‏شوند که با یک ساک کوچک مسافرت را سپرى مى‏کنند، اینها خفیف المؤونه و کم نیازند، اما دسته اول از جمله کسانى هستند که بار خود را سنگین کرده و زیر آن زانو مى‏زنند. به راستى کدام دسته موافق عقل عمل کرده و کدام زندگى راحتى دارند؟ جواب را به عهده خوانندگان مى‏گذاریم.

16. خفیف المؤونه بعد از مرگ -در بعضى قبرستانها قبرهائى درست مى‏کنند در ابعاد 5/ 1 متر در 50 سانتى‏متر که مجموعش 1 متر مربع یا کمتر مى‏شود گاهى چند طبقه‏اى درست مى‏کنند، یعنى در یک متر جا چند نفر را جا مى‏دهند؛ حال بنگرید به اهرم مصر که قبر فراعنه است، چندین هزار متر قاعده این هرم است با ارتفاعى در حدود 150 متر. ده، پانزده سال، هر روز دهها هزار کارگر را بکار گرفتند، تا این ساختمان عظیم برپا شود و چه بسیار افرادى زیر این کار طاقت فرسا جان دادند، چندین میلیون قطعه سنگ روى هم نهادند، سنگهائى که از هزار کیلومترى آورده شد تا این بنا برپا شود. دانشمندى نوشته، مرتفع‏ترین بناى سنگى بر روى کره زمین اهرام مصر است، آیا یک قبر این قدر تشکیلات لازم دارد؟ دقیقاً معلوم نیست این سنگهاى بزرگ به چه وسیله‏اى آورده شده، بعضى از دانشمندان معتقداند تمدّنى پیشرفته در آن زمان بوده، و سپس نابود گشته و از بین رفته است، با این مثال و نمونه روشن شد که دائره خفیف المؤونه بودن و عدم آن تا بعد از مرگ هم مى‏تواند توسعه داشته باشد.
17. ناز و نعمت را رها کردند و رقتند- در اوائل انقلاب، اختلافى در اطراف کرج بود و به آنجا رفتیم، پیشنهاد شد که از کاخ شمس، یکى از خواهرهاى شاه دیدن کنیم، 2000 هکتار (200 میلیون متر مربع) وسعت آن بود در کنارش بنائى همچون کاخ براى خدمتکار مخصوص او بنا شده بود به وسعت 70 هزار متر مربع؛ زمانى که نزدیک درب خروجى در موقع برگشتن رسیدیم، حدود 50 نفر را ملاقات کردیم که مى‏گفتند: ما

کارکنان کاخ بودیم، به قدرى به ما حقوق کم مى‏دادند که الان که صاحبان کاخها فرار کرده‏اند، هیچ پس‏اندازى نداریم، و در حال حاضر بیکار هستیم. پس از مشاهده این چیزها این آیه‏ها به خاطرم آمد: «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ- وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ- وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ» خداوند درباره فرعونیان مى‏فرماید: «چه بسیار باغ و بستان و چشمه‏هاى آب و کشت و زرعها و منزلهاى عالى و ناز و نعمتهاى وافرى که در آن غرق و خشنود بودند رها کردند و رفتند».

18. بار سنگین ما -چرا انسانى که مى‏تواند در کم نیازى زندگى راحتى را سپرى کند با دست خود، را بدون جهت گرفتار مى‏کند؟ در مکه در سرزمین منا بودیم، چادرهائى به ما براى سکونت داده بودند، که سهم هر نفرى 3 متر بود به حجاج گفتم خانه‏هاى شما چه بسا به 2000 متر مى‏رسد، صحیح است که «من سعادة المرء سعة داره»: «از سعادت مرد وسیع بودن خانه او است»، ولى وسعت خانه حساب و کتاب دارد، بدانید در 3 متر هم مى‏توانید زندگى کنید، چنانکه الان در مِنا زندگى مى‏کنید. یک تکّه تاریخى بسیار جالب از نهج‏البلاغه نقل کنم: شُریح قاضى یک از قضات زمان مولى على (علیه السلام) خانه‏اى خرید، شریح که مرد سلیم النفس نبود در زمان خلیفه دوم توسط وى منصوب شده بود و بعد هم امام على (علیه السلام) بر طبق مصالحى وى را در مقام خود ابقاء کرده بودند ولى به او فرمودند قضاوت نهائى را نزد من آر، و عملا قضاوت او را از کار انداختند.
19. شُریح قاضى - مرحوم فیض الاسلام درباره شریح در ذیل نامه سوم نهج‏البلاغه خود چنین مى‏گوید: «شریح مردى بود کوسج که مو، در رو (صورت) نداشت و عمر بن خطاب او را قاضى کوفه قرار داد، و در آن دیار به قضاء و حکومت شرعیه مشغول بود، امیرالمؤمنین (علیه السلام) خواست او را عزل نماید، اهل کوفه گفتند: او را عزل مکن،  زیرا او از جانب عمر منصوبست، و ما با این شرط با تو بیعت نمودیم که: آنچه ابوبکر و عمر مقرّر نموده‏اند، تغییر ندهى، و چون مختار ابن ابى عبیده ثقفى به مقام حکومت و امارت رسید، او را از کوفه بیرون نموده، به دهى که ساکنین آن یهودى بودند فرستاد، و چون حجاج امیر کوفه گردید او را به کوفه بازگردانیده با اینکه پیرمرد سالخورده‏اى بود، امر کرد به قضاء مشغول گردد، او به جهت خوارى که از مختار دیده بود درخواست نمود تا او را از قضاء عفو نماید؛ حجاج پذیرفت. خلاصه هفتاد و پنج سال قاضى بود فقط دو سال آخر عمر بر کنار ماند، و در سنّ یکصد و بیست سالگى از دنیا رفت».
20. 80 مثقال طلا-گویند: شریح در دوران قضاوت خود خانه‏اى خرید به 80 دینار (دینار برابر یک مثقال طلا بوده و الان بخواهیم با قیمت بازار امروز محاسبه کنیم، هر مثقال 6000 تومان است پس قیمت خانه مى‏شود 600/ 480000* 80 تومان حال ببینید مولى (علیه السلام) به قاضى معروف کوفه که خانه‏اى معادل 480 هزار تومان (با محاسبه در بازار آزاد خریده و امروزه با این قیمت، خانه‏اى مثلا سه اطاقى مى‏دهند) چه مى‏فرماید: راوى مى‏گوید وقتى خبر به مولى رسید او را خواسته و به او فرمودند: به من خبر رسیده که خانه‏اى به قیمت 80 دینار خریده‏اى و سند و قباله‏اى هم براى آن نوشته و شهودى هم بر این جریان گرفته‏اى؟! شریح گفت: بلى یا امیرالمؤمنین، راوى مى‏گوید: حضرت با نگاهى غضبناک به او نگریسته و فرمودند: اى شریح آگاه باش که به زودى نزد تو مى‏آید کسى (عزرائیل) که نظر به نوشته و قولنامه تو نمى‏کند، و نیز از بیّنه و شاهدهاى تو سؤالى نخواهد کرد، تا تو را از این دنیا و این خانه خارج کرده و دور کند، و بدون هیچ چیزى و با دستى خالى تحویل قبر دهد، پس اى شریح بنگر که این خانه را از مال غیر نخریده باشى، یا پول و قیمت آن را از مال غیر حلال نداده باشى؟ که در این صورت تو زیانکار در دنیا و آخرتى‏ (خسر الدنیا و الاخرة).
21. هرگز رغبت درخیرید نم کردی -بدان اگر وقتى مى‏خواستى این خانه را بخرى، نزد من مى‏آمدى‏ ؛ من قباله و کتابتى مثل این قباله (که در ذیل مى‏آورم) براى تو مى‏نگاشتم که هرگز رغبت در خرید این خانه حتى به درهمى نمى‏کردى (چه رسد به 80 دینار).

و قباله‏اى که مى‏نوشتم چنین بود:

«هذا ما اشترى عبدٌ ذلیلٌ من عبد ازْعِجَ للرّحیلِ، اشترى منهُ داراً من دارِ الغُرورِ من جانبِ الفانینَ و خطَةِ الهالکینَ و تجمعُ هذه الدارُ حدودٌ اربعةٌ: الحدُّ الاولُ ینتهى الى دَواعى الافاتِ و الحدُ الثانى یَنْتهى الى دَواعى المُصیباتِ و الحدُّ الثالثُ ینتهى الى الهَوَى المُرْدى و الحدُ الرابعُ یَنْتهى الى الشیطانِ المُغْوِى و فیه یُشْرعُ بابُ هذه الدارِ اشْترى هذا المُغْتَرُّ بالامَلِ مِن هذا المُزْعَج بالاجَلِ هذه الدارَ بالخروج مِنْ عزِّ القناعةِ و الدخولِ فى ذُلِّ الطلبِ و الضَّراعَةِ فما ادْرَک هذا المشترى فیما اشْترى منه مِنْ دَرَک فَعَلى مُبَلْبِلِ اجسام الملوکِ و سالب نفوس الجبابرة و مُزیلِ ملک الفَراعِنهِ مِثل کسْرى و قیصِر و تُبَّعِ وَ حِمْیَرَ و مَنْ جمعَ المالَ على المالِ فَأَکثَر و مَنْ بَنى و شَیَّد و زَخْرَفَ و نَجَّدَ و ادَّخَرَ و اعتَقَدَ و نَظَرَ بزعمهِ للولدِ، اشخاصهم جمیعاً الى موقِفِ العرضِ و الحسابِ و موضعِ الثوابِ و العقابِ اذا وقع الامرُ بفَصلِ القضاءِ (وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ‏) شَهدَ على ذلکَ العَقْلُ اذا خَرَج مِنْ اسْرِ الهَوى و سَلِمَ مِنْ عَلائِق الدنیا»

22. تنظیم قولنامه - مولى در این نوشته بنابر آنچه در قباله و قولنامه تنظیم مى‏گردد براى وى نگاشتند: ابتدا خریدار و فروشنده را معرفى کرده، سپس مبیع (شى مورد معامله یعنى خانه) را یادآور شدند، و اینکه در کدام محل و خیابانى واقع است، و پس از آن حدود چهارگانه آن را توضیح مى‏دهند، متذکر مى‏شوند که درب این خانه به حدّ چهارم باز مى‏شود سپس بهائى را که خریدار در مقابل این مبیع (یعنى شى‏ء مورد معامله) مى‏پردازد ذکر کرده و اینکه خسارت و ضررى که از جانب این معامله متوجه مى‏شود به چه کسى مى‏رسد و در پایان از شاهد بر چگونگى این معامله را هم نام مى‏برند.

«این خانه‏اى است که خرید بنده خوار و پست، از مرده‏اى که (کسى که حتماً خواهد مرد و از خانه‏اش) بیرون شده براى کوچ (به خانه آخرت) خرید از

او خانه‏اى از سراى فریب (دنیا) از جانب (محله) نیست شوندگان، و (خیابان) هلاک شوندگان و در بر مى‏گیرد این خانه این حدود چهارگانه را: حدّ اول: به پیشامدهاى ناگوار (خرابى، بیمارى، گرفتارى، دزدى) منتهى مى‏شود و حدّ دوم: به موجبات اندوهها (مرگ عزیزان، از دست رفتن خواسته و سرمایه‏ها) و حدّ سوم: به خواهش و آرزوى تباه کننده، و حدّ چهارم به شیطان گمراه کننده و درب این خانه از حدّ چهارم: باز مى‏گردد (و ورود شیطان و اتباع و اولیاء او آسان‏تر است).

23. این شخص فریفته -  به خواهش و آرزو چنین خانه از این شخص بیرون شده براى مرگ خرید، به بهاى خارج شدن از ارجمندى قناعت و داخل شدن در پستى و درخواست و خوارى (زیرا قناعت و بى‏نیازى را از دست دادن گرفتارى‏ها و سختیهائى در بر دارد که موجب ذلّت و خوارى است، پس در واقع بهاى خانه‏اى که محل احتیاج و نیاز نبوده خروج از قناعت و شرافت و آبرو و دخول در ذلّت خواهش و سختى و گرفتارى است).
24. پس چه بسیار خسارت دید این مشترى در خانه‏اى که خرید، پس بر بیمارى بخش اجسام پادشاهان و گیرنده جان جبّاران و زائل کننده سلطنت فرعون‏ها مثل کسرى (پادشاهان ایران) و قیصر (پادشاهان روم) و تُبَّع (پادشاهان یمن) و حِمْیَر (فرزندان حمیر بن سبَأ بن یَشْجَبِ بن یَعْرب بن قحطان که صاحب قبیله بودند) و (نیز بر زائل کننده) کسى که جمع کرد مال را برمال تا زیاد شد، و کسى که بنا کرد و محکم کرد و طلاکارى کرد و زینت نمود، و اندوخت و نگهدارى کرد، و به گمان خود براى فرزندان باقى گذارد بر آن زائل کننده یعنى خداوند متعال است فرستادن و جمع کردن اینچنین افرادى را در موقف و محل عرض اعمال و حساب و موضع ثواب و عقاب، زمانى که فرمان قطعى (بین حق و باطل و بهشتى و دوزخى از جانب خداى تعالى) صادر شود و در آنجا بیهودگان زیان برند.
25. این (قباله) عقل است - در قرآن کریم سوره مؤمن آیه 78 آمده: (فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِ‏ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ): «چون (در روز رستاخیر) فرمان خداوند سبحان رسد، به حق و راستى حکم شود، و در آنجا بیهودگان (و تباهکاران) زیان برند» حضرت در کلام خود اقتباس از این آیه شریفه کرده‏اند.

شاهد بر این (قباله) عقل است آنگاه که از تحت تأثیر هوا و هوس خارج گردد، و از علائق دنیا جان سالم بِدَر برد».

اگر نبود بر حقانیّت تفوّق علم مولى بر دیگر خلفاء جز تنظیم این قباله، کافى بود در تقدم او بر مدّعیان خلافتى که سر تا پا جهل و گمراهى بودند.

26. فقیرى فقیر نخواهد شد، مگر -باید مطلب هشدار دهنده‏اى را متذکر شوم و آن اینکه: یکى از عوامل مؤثر در ایجاد فقر و یا بقاء آن، انباشته شدن ثروتها، نزد عدّه‏اى ثروت‏اندوز است، آنهائى که درد فقر را در بدن احساس نکرده و مضمضه گرسنگى را در دهان خود نیازموده‏اند، باید دانست سرمایه‏هاى موجود در جهان نامحدود نیست؛ بلکه محدود است، و استفاده بى‏حدّ، اسرافها، تبذیرها و انباشتن ثروتها، موجب اختلال در گوشه‏اى از نظام جهان مى‏گردد، و هیچ فقیرى فقیر نخواهد شد، مگر اینکه مقدار و سهمیه‏اى که باید به او برسد ثروتمندى بالا کشیده، و از آن بهره برگرفته است، و به قول مولى على (علیه السلام): «ما منع فقیر الا بما متاع به غنى»: «هیچ فقیرى از معاش خود محروم نمانده است، مگر اینکه یک غنى و توانگرى از حق مالى او بهره‏مند گشته است»
27. اى کاش به فقر کمک نمى‏کردند -اگر این ثروتمندان به فقراء و نیازمندان عنایت کرده و مساعدت مى‏کردند، هیولاى فقر بر سر جوامع عموماً و کشورهاى مسلمان خصوصاً سایه نمى‏افکند، اى کاش به فقر کمک نمى‏کردند و خود از ثروت خود استفاده مى‏کردند، کار امروزه به جائى رسیده که آمریکاى به اصطلاح متمدّن و حامى بشر گندم اضافه خود را به‏

دریا مى‏ریزد تا نرخ گندم پائین نیاید، و در کنار این گندم به دریا ریختن‏ها، مردم کشورهاى آفریقائى در اثر فقر و گرسنگى جان مى‏دهند، و هر چه زمان به پیش مى‏رود، با خود آمار تلفات را هم بالا مى‏برد. اى کاش ذرّه‏اى عاطفه بر سران بعضى کشورها حاکم بود، اى کاش حال به دین و مرامى پایبند نیستند، لااقل خوى انسانى را مراعات کرده و آزاده بودند.

28. رفع بلا و مصیبت - روایات صله رحم و رسیدگى به خویشاوندان متواتر و بسیار زیاد است که ما فقط به دو روایت اکتفا مى‏کنیم تا بى دردان جامعه کمى احساس درد کرده، و به رسالت انسانى اسلامى خود آگاه گردند.

قال ابوجعفر (علیه السلام): «صِلَةُ الارْحامِ تُزَکّىِ الاعْمال و تُنْمِى الاموالَ و تَرفَع البلوى و تُیَسّر الحسابَ و تُنْسى فی الاجل»

امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «رسیدگى به خویشاوندان و مرتفع ساختن احتیاجات آنها، اعمال انسان را رشد و نمو داده (عاملى براى تکثیر اعمال نیک است) و موجب زیادى اموال و رفع بلا و مصیبت گشته، و محاسبه را آسان و اجل را به تأخیر مى‏اندازد».

قال ابوعبدالله (علیه السلام): «صِلَةُ الرَّحمِ و حُسْنُ الجوارِ یَعْمُران الدّیارِ و یَزیدان فى الاعْمارِ»

(امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «رسیدگى به خویشاوندان و رفع احتیاجات آنها و رفتار نیکو با همسایگان شهرها را آباد و عمرها را زیاد مى‏کند».

از این دو روایت استفاده چند خاصیت که بر صله رحم مترتّب مى‏گردد قابل توضیح است:

29. رشد و نمو اعمال: رسیدگى و نیکى به خویشاوندان موجب تصفیه و پاکیزگى اعمال و رشد کردار آدمى مى‏گردد؛ وقتى انسان به شاخ و برگ درخت زندگى خود که همان اقوام او باشند، رسیدگى کرد، و از خشکیدن حتى برگى از

برگهاى این درخت جلوگیرى نمود، احساس آرامش و صفاى باطنى خواهد کرد، که خود عاملى براى تصفیه و رشد اعمال نیک است. وقتى چنین صفائى را حاکم بر نفس خود مشاهده کرد، به تدریج در صدد برمى‏آید تا بوسیله نیکیهاى دیگر بر این صفا و روحانیّت دل بیفزاید، و بالطبع کردار او خالص‏تر و اعمال نیک او بیشتر مى‏گردد.

رشد و افزایش اموال: صله رحم عاملى براى رشد و افزایش مال است، افزایش چه از نظر ارزیابى ذهنى و چه از نظر عینى و در خارج از ذهن. اگر روح انسانى به اینجا رسید که ایثار و گذشت را سرلوحه زندگى قرار داد، و در صدد رفع نیاز دوستان و نزدیکان خود برآمد، یک ریال زیادتر از مؤونه زندگى خود را هم زیاد ارزیابى کرده، و افزون مى‏یابد، و در صدد است حتى این مقدار کم را هم صرف غیر کند، و اما از نظر عینى و محیط بیرون از محدوده ذهن هم مال او فزونى مى‏یابد، کسى که به دستور خداوند متعال عمل کرده و نیکى مى‏کند خداوند راههائى را براى توسعه اموال براى او مى‏گشاید، راههائى که قبل از این نیکى به روى او باز نبود، راههائى که اموال حلال از آن طریق به دست مى‏آید و دیگر لازم نیست براى جمع مال حتى به کارهاى حرام روى آورد و علاوه بر این طبعاً از نظر روانى وقتى این آسودگى را احساس کرد که شاخ و برگ خاندان و وابستگان او با طراوت و شادابى به زندگى ادامه مى‏دهند، خود نیز با فکر و اندیشه‏اى باز در تمام امور و جهات و از جمله کسب مال تلاش مى‏کند، و با روشنائى تفکر آزاد روزهائى را مى‏یابد که قبل از این اعمال نیک نمى‏یافت زیرا تاکنون تاریکى خودپسندى و حبس مال اجازه روشنائى و یافتن آن روزنه را نمى‏داد.

30. برطرف شدن بلاها و گرفتاریها: امورى که نام آن را بلا و گرفتارى مى‏نامیم عوامل مختلف و گوناگونى دارد از مهمترین آنها جمع ثروت است، جمع مال‏

خود عاملى براى بلاها و حوادث است، اختلالات روانى، تشتتات ذهنى و افکار درهم ریخته که از ازدیاد مال بروز مى‏کند، عواملى براى خودکشى‏ها، تصادفات،

نزاع‏ها، کشمکش‏ها و تخاصمات است.

اکثر این پیشامدها را باید در کانال توجه بیش از حدّ به ثروت و انقطاع عاطفى نسبت به خویشاوندان جستجو کرد، بى‏عنایتى به کسانى که همچون بازوهاى کارسازى مى‏توانند در هر لحظه و برهه زمانى یار و یاور و مددکارى مفید باشند.

31. رسیدگى به بیچاره‏اى - چرا ایجاد حوادث معلول طبیعى و منطقى جمع ثروت نباشد؟ در حالى که هر چه اموال بر هم انباشته گردد، به همان نسبت فکر انسان در زندان محاسبات محبوس و زندانى مى‏گردد؛ حتى در خواب هم فکر آزادى ندارد، و دائماً مشغول به محاسبه در مورد ثروت و راههاى ازدیاد و حفظ آن است.

این حوادث و بلاها را انسان خود آفریننده است، و مسلّماً خداوندى که عالم به همه مکنونات است وقتى مشاهده کند، که بنده‏اى در راستاى اطاعت از فرامین او به بیچاره‏اى رسیدگى کرد چرا در وقت بیچارگى و گرفتارى حوادثى را که از ناحیه غیر او به او متوجه مى‏شود، دفع نکند؟

مگر مى‏شود چنین نکند که پیامبرش فرمود: «الخلقُ کلُّهم عیالُ الله و احَبّهم الیهِ انْفَعُهُم لَهُم»:

«خلق همه به منزله خاندان خدایند، محبوب‏ترین مردم در نزد خداوند سودمندترین مردم به خلق او مى‏باشند».

32. آسان گرفتن بر نزدبکان -آسان شدن حساب در روز قیامت: آسان گرفتن بر خلق خدا که عیال او محسوب مى‏شوند و به ویژه آسان گرفتن بر نزدیکان و کمک کردن بر آنها مسلّماً آسانى در آخرت را به دنبال دارد، زندگى و حیاتى که بر محور آگاهى و معرفت دور زده و در آن هر فردى جلوه‏اى از جلوات الهى و رشحه‏اى از رشحات خداوندى به حساب‏ آید، و هر کمکى به فردى بر مبناى چنین دیدى انجام پذیرد، حیاتى معقول‏

خواهد بود و چنین حیات معقولى یقیناً، معلولى به نام آسانى حساب را به دنبال دارد.

33. صفت پسندیده سخاوت - پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) زمانى که پسر و دختر حاتم طائى در جنگ اسیر شدند، با آنها رفتار اسیر جنگى نفرمود و به آنها احترام گذارد و وقتى از ایشان سؤال مى‏شود چرا آنها را مورد احترام قرار دادید با اینکه کافر هستند؟ مى‏فرماید: پدر آنها داراى خصلت نیکوئى بود که خدا آن را دوست دارد، او داراى صفت پسندیده سخاوت بود، وقتى پیامبر خدا به خاطر آسان گرفتن و اعانت حاتم به مردم، حتى به فرزندان او آسان مى‏گیرد، چگونه خداوند متعال با خود افرادى که متّصف به چنین صفت نیکى هستند، در دنیا و آخرت آسان نگیرد.
34. برطرف کردن درد دیگران - ازدیاد طول عمر و تأخیر افتادن مرگ: چنانکه در خصوصیت سوم اشاره شد، بسیارى از مرگهاى زودرس معلول اختلالات روانى، اندوهها، غمها و نگرانى‏هائى است که بواسطه درد و رنج همنوع براى وجدان انسان پیش مى‏آید، وقتى عضوى از پیکره جامعه در حال درد و غم بسر برد تأثیرى عمیق در تمامى اجزاء جامعه مى‏گذارد، اگر این مسئله براى ما واضح شد، که تمامى انسانها اعضاء یک پیکرند و فشارى در عضوى به مثابه فشار در دیگر اعضاست و چه بسا دردى در عضو کوچکى، تمامى ماشین بدن را از حرکت باز مى‏دارد، و سعى و تلاش کردیم تا هرگز دردى حاصل نشود، و یا اگر شد سریعاً برطرف کردیم، خواهیم دید که ماشین بیشتر دوام مى‏یابد. به قول سعدى:

اگر چنان کردیم که اصلا بار فقر بر گُرده فردى از افراد جامعه سنگینى‏

نکرد و یا اگر نشانه‏اى از آن ظاهر گردید سریعاً در زوال آن کوشش کردیم، دیگر مرگهاى ناشى از این احساس درد و اندوه مرتفع خواهد شد و انسانها بیشتر عمر کرده و بهتر به زندگى خود ادامه مى‏دهند.

35. خصلت مندگار- سرسبزی درخت جامعه -گذشته از این خداوند متعال برحسب مقتضاى حکمت خود هر چه و هر کس نافع‏تر براى جامعه باشد در صورت عدم وجود مانعى بیشتر ابقاء خواهد نمود، تا هر چه زیادتر مردم از شمع وجودى او نور و حرارت بگیرند قرآن مجید مى‏فرماید: (وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ): «و امّا آنچه نفع مى‏رساند به مردم، در زمین باقى مى‏ماند».

آبادى شهرها: انفاق به محرومان و ناتوانان، اگر بطور فراگیر بر تمام خانه‏ها و بر فرد فرد جامعه سایه بگستراند و از جامعه فقر به کلى ریشه‏کن گردد قهرى است که شهرها نیز آباد مى‏گردد. آرى جامعه همچون درختى است که ثروت باید به صورت مواد غذائى از آوندها و مجارى تغذیه آن بالا رفته و به تمامى سلولها، حتى سلولهائى که در زوایاى یک برگ لمیده‏اند برسد، وگرنه به تدریج شاخه‏هاى آن رو به زردى گرائیده و تمام درخت نابود مى‏گردد.

36. در پایان به کلام زیبا و بلند مولى در خطبه 23 نهج‏البلاغه‏ درباره رسیدگى به نزدیکان اشاره مى‏کنم.

«الا لا یَعْدَلَنَّ احَدُکُم عن القرابة یَرى بها الخَصاصةَ انْ یَسُدَّها بالّذىِ لا یَزیدَهُ انْ امسَکهُ و لا یَنْقُصُهُ انْ اهْلکَهُ و مَنْ یَقبض یَدَه عن عَشیرتِهِ فَانَّما تُقْبَضُ منهُ عنهُمْ یدٌ واحدةٌ و تُقْبَضُ منهم عنهُ ایْد کثیرةٌ و مَنْ تَلِنْ حاشِیَتُهُ یَسْتَدِم مِنْ قَومِه المودّةَ».

: «آگاه باشید، نباید یکى از شما از نزدیکان خود روى برگرداند، در حالى که‏

آنها گرفتار فقر و پریشانى هستند، و (نباید) امتناع کند از مالى که اگر نگه دارد به مال او چیزى افزوده نمى‏شود، و اگر انفاق کند چیزى از مال او کم نمى‏شود،- اگر از خویشان او تنگدست و محتاج‏اند نباید از کمک مالى دریغ کند، مالى که اگر حفظ شود تأثیرى در ازدیاد اموال نداشته و اگر تقدیم مستحقّى گردد تأثیر و کمبودى در ثروت احساس نمى‏شود و خداوند متعال جبران مى‏کند- و کسى که دست از ارحام خویش کشد جز این نیست که او یک دست از آنها مى‏کشد، و در مقابل دستهاى زیادى از او کشیده مى‏شود- زیرا او یک نفر و جمعیت طائفه بسیار است و طبعاً جدا شدن یک نفر ضررى به دیگران نمى‏زند ولى جدائى یک فامیل از یک فرد مضرّ به حال او است- و کسى که (با خویشان خود) متواضع و مهربان و همراه باشد، دوستى همیشگى آنها را جلب کرده است (هر وقت کمک و یارى بخواهد دستها و قدمهائى آماده، براى خدمت به او مهیّا خواهد بود)».

37. مرحوم الهى در ذیل این فراز (حاجاتهم خفیفة) چنین مى‏سراید:

40. ***اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏1، ص: 339اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم