نهج البلاغه متقین (خطبه همام) 15صبر واستقامت 2عفو انسان قدرتمند ارزش بیشتر دارد- عفوى زیبنده‏تر است، که: قدرت بر عقوبت در آن مورد بیشتر باشد، یعنى هر چه انسان قدرتمندتر باشد بر انتقام‏گیرى،

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. 15- صبر  و استقامت‏2-در این قسمت صبر و استقامت ؛ فضیلت در کتاب وسنت ؛ اقسام صبر؛ فلسفه صبر چیست ؛ طالوت کیست ، تجارت پرسود که پروردگار برای ضابرین فراهم ساخته. بیان شده ؛ مولود کعبه سیزدهم رجب الرمرجب تولد آجانم امیرالمومنین علی بن ابیطالب برکلیه شیعیان جهان کبارک باشد.
1. 15- صبر  و استقامت‏- صبر وا ایاما قصیرة اعقبتهم راحة طویلة، تجارة مربحة یسرها لهم ربهم. براى مدتى کوتاه در این جهان صبر  و استقامت ورزیدند و راحتى بس طولانى بدست آوردند، تجارتى است پرسود که پروردگارشان بر ایشان فراهم ساخته.
2. عفو انسان قدرتمند ارزش بیشتر دارد- و از اینجا روشن مى‏شود عفوى زیبنده‏تر است، که: قدرت بر عقوبت در آن مورد بیشتر باشد، یعنى هر چه انسان قدرتمندتر باشد بر انتقام‏گیرى، عفو کردن‏ او ارزش بیشترى دارد، و از این روى مولاى متقیان على (علیه السلام) مى‏فرماید: «اولَى الناسِ بالعفوِ اقْدَرُهُم على العُقُوبة».
3. صبر بر بلآیی که قدرت انتقام نیست -و اما نحوه دوم صبر ، در قسمت صبر  در مصائب، صبر  در برابر بلآیائى است که: انسان قدرت انتقام ندارد، در این موارد انسان باید قدرت یقین به خداوند و مقدّرات الهى را بالا برده، و با اتکاء به او صبر  کند تا فرجى براى او رسد، صبر  در این موارد صبر  صد یقین را لازم دارد، رسول گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله) از خداوند مى‏خواهد: «اسألک من الیقین مایهون على مصائب الدنیا»:

«از تو یقینى را مى‏طلبم که مصائب دنیا را بر من سبک گرداند».در روایت دیگرى حضرت داود (علیه السلام) به فرزندش سلمان فرمود: از علائم متّقى سه چیز است:1- حسن توکل در آنچه به آن نمى‏رسد.2- حسن رضا در آنچه به آن مى‏رسد. 3- «حسن الصبر  فیما فآت»: «حُسْن صبر  در آنچه از او مفقود مى‏شود» یعنى اگر در حادثه‏اى عزیزى مثل فرزند و یا مالى از اموال را از دست داده، و صبر  کرده، و جزع و فزع را به خود راه نداد، این نشانگر وجود شى‏ء گرانبهائى به نام تقوى در درون او است.

4. 2- صبر  بر طاعت و عبادت- عبادتهاى سنگین را با خلوص نیّت انجام دادن و در این راه استقامت کردن کار کمى نیست، نیمه‏هاى شب در زمستانى، یخ را شکستن و وضو گرفتن و به درگاه الهى روى آوردن و پیشانى پر غرور را به خاک مذلّت درگاه او سائیدن ؛ بى صبر و استقامت میسّر نیست، تداوم در عبادت و از کوره در نرفتن و احساس خستگى نکردن بى‏ بردبارى میسور نیست، قبل از عبادت نیت‏ را خالص کردن براى ربّ الارباب و اشتغال از غیر و احتراز از ریا در حین عمل و از سُمْعه و عجب بعد از عمل نیاز به صبر  دارد.
5. 3- صبر بر معصیت- عصیان و سرکشى نکردن به خداوند با این همه جاذبه‏ها و کششهاى عوامل گناه، آسان نیست، جاذبه زنان زیبا، جاذبه مال حرام و مقام و جاه نامشروع مقاومت لازم دارد، اگر نیروى دافعه و بازدارنده‏اى در میان نباشد، انسان جذب این انسان رباهائى مى‏شود، که باید گفت میدان و حوزه جاذبه و کشش آنها به قدرى زیاد است که: بسا افراد بسیار مهذّب و عبّاد 70 ساله را هم به دام خود کشیده و جذب مى‏کند، چنانچه در وقایع تاریخى منعکس است.
6. صبر بر گناهان مأنوس _ باید دانست که هر چه انسان بر معصیتى متعود و معتاد گردد ترک آن مشکل‏تر است زیرا عادت و انس و الفت گرفتن با معصیتى پشت به پشت هوا و هوسها داده، و مسلماً غلبه بر این دو مشکل‏تر از غلبه بر معصیتى است که هنوز انسان با آن انس نگرفته، و به آن عادت نکرده است، گناهان زبان مثل دروغ و غیبت و سخنان بیهوده و آمیخته با استهزاء و سخریّه که موجب آزار دیگرى مى‏شود، از جمله گناهانى است که انسانها با آن بسیار مأنوس بوده، و حتى نُقْل مجالس خود کرده‏اند از همین روى ترک اینها مشکل‏تر است
7. صبر و فرار از معاصی  _  این، گناهانى است که سرچشمه آن قلب است مثل فکرهاى غیر صحیح و وساوس و بدگمانى و سوءظن به غیر که قرآن فرمود: «اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»: «از بدگمانیها بسیار دورى گزینید، زیرا که بعضى‏ از آنها گناه و معصیت است» دشوارى مبارزه در برابر این‏گونه‏ گناهان از این رو است، که: مثل دروغ و غیبت مخاطبى را لازم ندارد، و از این رو انس گرفتن با اینگونه معاصى آسانتر از غیر آن است، براى فرار از این معاصى باید دل را به درگاه الهى سپرد، باید به غیر از فکر او جاى خطور اندیشه‏اى در آن نباشد، اگر فکر الهى بر اریکه دل جلوس کرد جاى جولان براى افکار پریشان نیست، اندیشه الهى جهت دهنده افکار پریشان به مبدأ واحد است، اگر بر این امر استقامت شد، مسلماً انس با اینگونه گناهان از بین رفته و در نتیجه کنترل تمامى اعضاء به دست عقل ساده‏تر انجام مى‏پذیرد.
8. صبر با ذکر خدا - از جمله صبر  بر معاصى صبر  بر نعمت است، انسان باید در رفاه و نعمت و در مال و جاه و کثرت عیال و فرزندان خود حدّ متعارف را برگزیده، و بر آن صبر  کند زیرا، نفس انسانى دائماً در صدد زیاده ‏طلبى است، و به تعبیر قرآن: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏- أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏»: «انسان وقتى خود را مستغنى دید ظغیانگر مى‏شود»  اگر انسان مُمَحّض در آسودگى و آسایش شد و خود را بى‏نیاز احساس کرد، طغیانگرى کرده و راه عصیان مى‏پوید و از همین روى قرآن کریم دائماً تذکر مى‏دهد که: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ»: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید، مشغول نکند شما را، اموال و اولادتان از ذکر خدا» امان از وقتى که انسان جلو خود را باز ببیند، چه‏ها که نمى‏کند! اینگونه صبر همان صبر «عمّا تحب» است که در کلمات مولى در کتاب شریف نهج‏البلاغه آمده است:«الصبر صبر انِ صبر عَلى ما تَکْرَهُ وَ صبر  عَمّا تُحِبُّ»:
9. «صبر بر دوگونه است: 1- صبر  بر آنچه کراهت دارى (که شامل صبر  بر مصیبتها و امور مخالف طبع مثل میل به عدم سر به سجده گذاردن و سخت بودن عبادت بر نفس‏است). 2- صبر  از آنچه دوست مى‏دارى (که شامل صبر بر معاصى و امورى است که نفس به آن میل دارد» پس با صبر  خود حدّ متعارف و متعادل خوشى را حفظ کن، و این جمله را به خاطر بسپار «زیاده‏روى در خوشى موجب مرگ خوشى است».براساس اینکه صبر  در معصیت مشکل‏تر از صبر  در مصیبت و آن مشکل‏تر از صبر  در عبادت است، در منابع اسلامى براى دارنده صبر  در مصیبت «متصبر » (از باب تفعّل) و براى دارنده صبر در معصیت از باب مفاعله که اسم فاعل آن «مصابر» است، و براى دارنده صبر در عبادت «صابر» (از ثلاثى مجرد) استعمال شده است.ابن مسکان از امام صادق (علیه السلام) سؤال مى‏کند که: «جُعِلتُ فِداک و مَا الصابرون و ما المتصبر ون؟ قال الصابرون على اداء الفرائض و المتصبرون على اجتناب المحارم»:«فدایت شوم، صابرون و متصبرون چه کسانى هستند؟ فرمود: صابرون کسانى هستند که صبر بر انجام واجبات مى‏کنند، و متصبر ون کسانى هستند که دورى از محرمات مى‏کنند».
10. و در روایتى دیگر از آن حضرت در ذیل قول خداوند متعال: «اصبر وا وَ صابِرُوا» رسیده: «اصبروا على الفرائض و صابروا على المصائب» (صبر کنید بر واجبات و صبر کنید بر مصیبتها).صابر به معنى استقامت کننده است و مصابر نوعى صبر است که با شدت و سختى همراه است، «مصابره» از باب مفاعله را در مواقعى که دو نفر در کار باشند، و به اصطلاح بین الاثنین باشد، استعمال مى‏کنند و این نشان مى‏دهد که مصابره چون مقاومتى به موازات مقاومت انسان از طرف دیگر وجود دارد، غلبه مشکل‏تر است، در ذیل آیه فوق در سوره آل‏عمران زمخشرى در تفسیر کشاف گوید: «المصابرة: باب من الصبر  ذکر بعد الصبر  على ما یجب الصبر  علیه تخصیصا لشدته و صعوبته»: «مصابره‏نوعى از صبر است و خداوند متعال (صابروا) را که بعد از (اصبر وا) و بعد از صبر بر آنچه صبر بر آن واجب است ذکر کرده، تا شدت و سختى مصابرة (باب مفاعله) را برساند».
11. «متصبر » کسى است، که: صبر  بر او مشکل‏تر است، ماده تفعّل را در جائى بکار مى‏برند، که: شخص با تکلف و زحمت بخواهد امرى را بر خود هموار کند، در صبر بر معاصى مقابله کننده‏اى همچون هواهاى نفسانى با تمام قوا در برابر انسان است و صبر یا مصابره کافى در غلبه بر آنها نیست، بلکه صبرى لازم است که بتوان بر آنها غلبه کرد، و در نهایت باید متصبر  بود، یعنى اگرچه غلبه مشکل است ولى باید زحمت آن را به جان خرید و اگر بر این امر استقامت و پایدارى شد، به تدریج «تصبر » به «مصابره» و در نهایت به «صبر » مى‏انجامد که نیروى زیادى را احتیاج ندارد، و از پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله) در حدیثى رسیده: «مَنْ یتصبر  یصبر ه الله ...»: «کسى که تصبر  کند (و در صدد به دست آوردن صبر  باشد) خداوند به او صبر  را ارزانى مى‏دارد».
12. با فضیلت‏ترین صبر _ این بیان برحسب سنجش هر یک از سه مورد صبر  است که طاعت و مصیبت و معصیت باشد وگرنه «تصبر » و «مصابره» و «صبر » براى انسانهاى معمولى براى هر یک از موارد سه‏گانه وجود دارد، در مورد عبادت و اطاعت فقط هم در ابتدا «تصبر » و سپس «مصابره» و بعد از آن «صبر » لازم است، زیرا همیشه در ابتداء کار، نیروى بیشترى براى مبارزه لازم است، و خود به خود بیشتر بر انسان فشار وارد مى‏شود، مثلا اگر کسى تصمیم بگیرد نماز شب بخواند در ابتداء رها کردن آن خواب ناز و بلند شدن در نیمه‏هاى شب بسیار دشوار است، ولى ممارست بر این امر، به تدریج این مشکل را آسان خواهد کرد، این قاعده کلى را مى‏توان در هر امرى یافت، حتى در کسب و کار، فردى که کارى را تازه شروع کرده است باید تا رونق گرفتن کسب و کارش بیشتر استقامت و پایدارى کند، و از عدم پیشرفت کارش در روزهاى اول ناامید و مأیوس نشود. با این توضیحاتى که داده شد کلام امام على (علیه السلام) روشن مى‏شود که: «افضل الصبر التصبر »: «با فضیلت‏ترین صبر ها تصبر  است (و صبر ى است که همراه با کُلفت و مشقت و زحمت باشد».
13.  ثواب و درجه صبر - غرر الحکم، میزان الحکمة، جلد 5، صفحه 273 قابل ذکر است که بعضى مثل غزالى از اهل تسنن و عده دیگرى از علماى شیعه قائل شده‏اند که صبر  در مصیبت بالاتر از صبر  در معصیت و صبر  در معصیت بالاتر از صبر  در عبادت است و دو دلیل آورده‏اند: 1- روایتى که ابن‏عباس از رسول گرامى سلام صلّى الله علیه و آله نقل کرده که: «الصبر  فى القرآن على ثلاثة اوجه، صبر على اداء فرائض الله تعالى- فله ثلاثمائة درجه و صبر  عن محارم الله- تعالى- و له ستمائة درجة، و صبر  على المصیبة عند الصدمة الاولى». 2- هر مؤمنى قدرت بر صبر  از محرمات را دارد ولى قدرت بر صبر  بر بلآیا   را فقط دارندگان سرمایه صدیقین دارند. زیرا اینگونه صبر  براى نفس بسیار دشوار و سخت است، ولى در جواب چنانکه مرحوم نراقى در جامع السعادات (ج 2، صفحه 298) گوید باید گفت: جمع بین روآیا  ت اقتضاء مى‏کند که صبر  از هر یک از سه قسم باشد اگر اشد و اشق باشد ثوابش اکثر است، از آن صبر ى که اسهل و ایسر است، زیرا «افضل الاعمال احمزها» (با فضیلت‏ترین اعمال مشکل‏ترین و پرمشقت‏ترین آنها است) بنابراین نمى‏توان به طور مطلق گفت کدام یک از صبر هاى سه‏گانه برتر از دیگرى است زیرا اگر گفتیم صبر بر معصیت برتر از صبر  در مصیبت است، بعید است کسى بگوید صبر  کردن و دروغ نگفتن در موضعى یا صبر  کردن و لباس حریر نپوشیدن در لحظه‏اى، بالاتر از صبر  بر مرگ و از دست دادن بسیارى از عزیزترین نزدیکان مثل فرزندان است، و اگر گفتیم صبر  بر مصیبت اولى از صبر  در معصیت است بعید است کسى بگوید صبر  در از دست دادن مقدار کمى پول بالاتر از صبر  بر بزرگترین معاصى و اجتناب از آن است.
14. صبر در معصیت مشکل تر است -پس وجه اینکه در متن صبر  بر معصیت بر طبق روایت مقدم بر صبر  بر اطاعت و مصیبت شد، روشن مى‏شود که صبر  بر معصیت نوعاً مورد سنجش قرار داده شده نه شخصاً یعنى بطور کلى موارد صبر در معصیت مشکل‏تر از موارد صبر  در مصیبت است، زیرا معمولا مصائب مقطعى و پس از چندى به ورطه نسیان و فراموشى سپرده مى‏شود، به خلاف معاصى زیرا صبر  بر ترک آنها بطور دائمى و همیشگى بسیار مشکل است، به اضافه اینکه انس به بعضى از آنها دست به دست کشش نفس داده و مسلماً صبر  در مقابل آنها مشکل‏تر است و شاهد بر سخن ما حدیث مولى على (علیه السلام) است که: «الصبر  صبر ان: صبر  عند المصیبة حسن جمیل و احسن من ذلک، الصبر  عند ما حرّم الله علیک» (صبر  بر دوگونه است: 1- صبر  در نزد مصیبت که زیبا و پسندیده است و بهتر از آن، صبر  در نزد چیزى است که خدا بر تو حرام کرده است).
15. در اهمیت صفت صبر  همین بس که در این خطبه در چهار موضع از زوایا ى مختلف مورد نگرش و توجه قرار گرفته شده است:1- «صبروا ایا ماً قصیرة اعقبتهم راحة طویلة» روزهاى کوتاه عمر را با شکیبائى مى‏گذرانند،  2- فمن علامة احدهم انّک ‏ترى له .صبراً فى شدة- (از نشانه‏هاى هر کدامشان این است که او را در دین (و دیندارى و عمل به دین)، صبورند در سختی ها3- فى الزلازل و قور و فى المکاره صبور.( و در ناگواریها بردبار) 4- و انْ بُغِىَ علیه صبرحتى یکون الله هو الذى یَنْتَقِم له. (تااینکه خدا انتقام گیرد)این چهار مورد هر چند از جهات مختلف مورد نظر قرار گرفته، ولى همه نمایا نگر و حاکى از یک چیز باشد و آن صبر  است. وبه قول شاعر: عباراتنا شتّى و حُسْنُکِ واحد ..... و کُلَّ الى ذاک الجمال یشیر.[عبارات (در وصف تو) مختلف، و حسن تو واحد است و هر یک از عبارات به سوى آن جمال اشاره مى‏کند] به نظر مى‏رسد در این خطبه هیچ یک از صفات دیگر مثل صبر تکرار نشده باشد، و این نشانه اهمیت و جایگاه بلند آن در بین سایر صفات انسانى است.

 

16. فلسفه صبر چیست؟ فلسفه مهم صبر رسیدن به هدفهاى عالى است، انسان هر کار مثبتى بخواهد انجام دهد، چه بسا مواجه با مشکلات فراوانى است، اگر مى‏خواهید مشکلى متوجه شما نشود، باید کار نکنید، اگر بخواهید کتابى تألیف کنید، مسلماً ایرادات و انتقادات فراوان و به قول معروف‏«مَنْ صَنَّفَ فقد استهدف»:«کسى که تصنیف کرد خود را هدف و آماج گلوله‏هاى انتقاد قرار داده است» باید بدانید بجز با سپر صبر نمى‏توان این تیرها را از خود دفع کرد.
17. صبروحوصله درکارخیر- آرى اگر بخواهید بناى خیریه‏اى بنا کنید، به دنبالش حرفها است، عده‏اى نق مى‏زنند که براى وجهه‏دارشدن و یا کسب اموال بیشتر چنین کرده است، وقتى مسجد اعظم قم را مرحوم آیة الله العظمى بروجردى آن مرد وارسته و بزرگوار مى‏ساختند، والان ما از برکات آن استفاده کرده و این همه مجالس درس و بحث و ارشاد و تبیین احکام اسلام را در آن مشاهده مى‏کنیم، خدا مى‏داند چقدر پشت سر این مرد حرف زدند، که وجوهات را خرج مى‏کند و مسجد مى‏سازد این همه گرسنه در قم است و این مسجد چیست که این سید مى‏سازد؟ اگر صبروحوصله نباشد انسان از کار خیر صرفنظر مى‏کند، اگر بنا بود همه پولها را به گرسنگان دهند، پس هیچ مسجدى یا بناى خیره‏اى نباید برپا مى‏شد، باید بناهاى خیریه را ساخت و از آن طرف ریشه فقر و گرسنگى را نابود کرد، باید برنامه صحیحى براى رسیدگى به امور بیچارگان تهیه کرد، نه بدون برنامه با کمک کردنهاى بى رویه، گدا پرورى کنیم. مَثَل جالبى قدیمى‏ها مى‏زدند، که: روى هر گنجى افعى خوابیده و گنج کُنج ویرانه است، انسانهاى ساده‏ لوح معناى مطابقى و تحت اللفظى را گرفته و لذا در ویرانه‏ها به دنبال گنج مى‏گشتند، مى‏گفتند: اول ببینید، در کدام قسمت افعى خوابیده، همانجا گنج است، در حالى که این معناى‏ کنایه‏اى دارد، مراد این است که گنج‏ رویش مشکلاتى خوابیده است، در رسیدن به گنجها رنجها است، و به قول سعدى:
18. اگرصبرندارید طلبه نشوید – به  شما بگویم اگر صبر ندارید، دنبال کارى نروید، اگر صبرواستقامت و پشتکار ندارید اگر علاقه و استعداد ندارید، طلبه نشوید زیرا مشکلات زیادى بر سر راه است، الان وضعیت بسیار بهتر از سابق شده است سابقاً در مدرسه حجتیه درماه رمضان براى یک لقمه نان معطل بودیم، یکى از فضلاء براى من نقل کرد، به قدرى تهیدست بودیم، که به سراغ نانهاى خشک و دور ریخته مى‏رفتیم، و مى‏دیدیم، که پر از فضله شده، و چه بسا چون مضطر بودیم، فضله‏ها را از نانها جدا کرده و نانها را مى‏خوردیم، گاهى براى گذراندن زندگى نماز استیجارى قبول مى‏کردیم، در حالات بزرگان بنگرید که از فرط تهیدستى پوسته میوه‏ها را شبانه از کنار کوچه‏ها جمع کرده و مى‏شستند و مى‏خوردند، و چه بسا دو هم حجره‏اى جداگانه دور از چشم دیگرى چنین مى‏کردند، و بیکدیگر وانمود مى‏کردند، که در بیرون غذا خورده‏اند، پول روغن چراغ و چراغ خریدن نداشتند، و از این روى شبها در زیر نور شمع یا چراغى که براى روشن کردن دستشوئیها تعبیه شده بود به مطالعه مى‏پرداختند و یا از پرتو مهتاب بهره مى‏جستند، آرى اینگونه به جائى رسیدند.
19. دانشمندان باصبرمشقت - فکر نکنید این رشته چنین مشکلاتى دارد، شما زندگى دانشمندان بزرگ را مطالعه کنید، تا ببینید هر کدام که به مقامات عالى‏اى رسیده‏اند، زندگى آمیخته با رنج و مشقت و ناراحتى را سپرى کرده‏اند، نیوتن و گالیله و ادیسون و غیره سالها رنج و بیخوابى کشیده و صبرواستقامت را نَصْب العین خود قرار دادند تا به اهداف خود رسیدند، بعضى از دانشمندان غذائى که براى شام آنها مى‏آوردند، از بس مشغول مطالعه و تدبّر بودند، تا صبح سرد مى‏شد، و بعد متوجه مى‏شدند غذا نخورده‏اند!
20. صبرکم استعداد بر فراز علم -آرى اقدام به هر کارى زحمت دارد باید استقامت کرد، صبر  خمیرمایه همه‏ چیزهاست، اینکه اینقدر برآن اصرار مى‏شود، به خاطر کلیدى بودن این صفت است، پیامبران به خصوص پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله) اگرصبر  نداشتند، به این مقام هرگز نمى‏پرسیدند، از سمت عقب تاریخ و از گذشته‏هاى تاریک بنگرید، تا نقش این صفت را در جاى جاى ازمنه و امکنه تاریخ و در خودسازى افراد بشر نظاره ‏گر باشید، این نصیحت را هم از من داشته باشید که با استقامت و شکیبائى عالِم مى‏شوید نه با استعدادها، چه بسا افراد با استعددى را دیدیم، که به جائى نرسیدند، و کم استعدادهائى را دیدیم که به فراز قلّه علم رسیدند.
21. صبر وظفرهردو - در پآیا ن این بحث-  به دو نمونه از وقایعى که صبردر آنها نقش مهمى داشته اشاره مى‏کنم:1- داستان آسیه بنت خُوَیْلد (همسر فرعون)- بدون شک از پیشگامان صبر در راه عقیده آسیه همسر فرعون و ملکه مصر است، قلب او با نور خدا روشن و بارور شده، مگر مى‏تواند عشق خدا را براى همیشه در زیر لایه‏هاى ترس و واهمه از فرعون کتمان کند، هرگز! پس از مدتى فرعون متوجه شد که دشمنش موسى (علیه السلام) در قلب خانه او نفوذ کرده، و با کمند اعتقادیش قلب همسرش را به بند کشیده است، هرچه به همسرش اصرار کرد بیا و آبروى ما را حفظ کن، و دست ایمان از دامن موسى (علیه السلام) کوتاه کن، فائده نداشت، آخر الامر تهدید کرد تا جائى که گفت تو را مى‏کشم، ولى آسیه قهرمان صبرواستقامت همچنان پایدارى مى‏کرد، و دست از ایمانش برنمى‏داشت، وقتى سخنان فرعون کارگر نیفتاد، دستور داد او را به چهار میخ کشیده، و سنگ بزرگى بر روى او گذارند، ولى او همچنان مقاوم بود، و مضمون آخرین نفسهاى او و زمزمه نهائى لبان او این بود، که: خدآیا  من وصله ناهماهنگ این دستگاه شاهنشاهى هستم، مرا از دست فرعون و رفتار غیرانسانى او نجات بده، و خانه‏اى در نزد خود در بهشت برین برایم مهیا نما، و چنین هم شد که در اثر صبر به ظفر رسید.

نابرده رنج گنج میسر نمى‏شود

مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد

 

صبر  و ظفر هر دو از دوستان قدیمند

بر اثر صبر  نوبت ظفر آید

 

22. صبروخانه ای نزد خدا -آرى برادر مواظب باش از زنى کمتر نباشى، زنى که خداوند متعال وقتى مى‏خواهد مصداق صبر و مقاومت در برابر ظالمین را مثال بزند او را به عنوان تمثیل ذکر مى‏کند: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» « (و خداوند براى مؤمنین مثل مى‏آورد، همسر فرعون را زمانى که (از همسرش بیزارى جست و در برابر ظلم و شرک او مقاومت کرد و در زیر شکنجه‏ها صبور بود و) گفت: پروردگار من بنا کن نزد خود خانه‏اى در بهشت و مرا از (شرّ) فرعون و کردارش نجات ده و از قوم ظالمین رهائیم بخش».
23. صبر درس زندگی - حقیقتاً چه جملات کوتاه و زیبائى در لحظات پآیا ن زندگى بر لب داشت، جملاتى که، باید درس زندگى براى تک‏تک زنان و مردان ما باشد، جملاتى که بهانه‏هاى واهى را از دست تمام کسانى که فشار محیط یا همسر را مجوزى براى ترک اطاعت خدا و تقوى مى‏شمرند، مى‏گیرد. مسلماً زرق و برق و جلال و جبروتى برتر از دستگاه فرعون وجود نداشت، چنانکه فشار و شکنجه‏اى فراتر از شکنجه‏هاى فرعون جنایتکار نبود، ولى نه آن زرق و برق و نه این فشار و شکنجه، آن زن مؤمن را به زانو نیاورد، و همچنان به راه خود در مسیر رضاى خدا گام برداشت، تا جان خویش را در راه خالق خویش فدا کرد.
24. 2- واقعه دیگر داستان طالوت و پیروان او است، و چون داستانى بسیار عبرت‏انگیز و قابل توجه است، و در قرآن کریم در ضمن شش آیه در سوره بقره آمده است تا حدودى بطور مشروح ذکر مى‏کنیم: عدم صبر و قانون شکنی - «قوم یهود که در زیر سلطه فرعونیان ضعیف و ناتوان شده بودند، بر اثرآیا ت 247 تا 252 (أَلَمْ تَرَ إِلَى‏ الملا ... وَلکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِینَ). رهبریهاى خردمندانه حضرت موسى (علیه السلام) از آن وضع اسف‏انگیز نجات یافته، و به قدرت و عظمت رسیدند.

خداوند به برکت این پیامبر نعمت‏هاى فراوانى به آنها بخشیده که از جمله «صندوق عهد» بود، قوم یهود با حمل این صندوق در جلو لشکریک نوع اطمینان خاطر و توانائى روحى پیدا مى‏کردند، و این قدرت و عظمت تا مدتى بعد از موسى (علیه السلام) همچنان ادامه داشت، ولى همین پیروزیها و نعمتها کم‏کم باعث غرور آنها شد، و تن به قانون‏شکنى دادند، سرانجام به دست فلسطینیان شکست خورده، و قدرت و نفوذ خویش را همراه «صندوق عهد» از دست دادند، به دنبال آن، چنان دچار پراکندگى و اختلاف شدند، که در برابر کوچکترین دشمنان قدرت دفاع از خود نداشتند تا جائى که دشمنان گروه کثیرى از آنها از سرزمین خود بیرون راندند. و حتّى فرزندان آنها را به اسارت گرفتند.

25. «تابوت» یا «صندوق عهد»- «تابوت» در لغت به معنى صندوقى است که از چوب مى‏سازند و اینکه مى‏بینیم به صندوق نقل و انتقال جنازه‏ها تابوت مى‏گویند، به همین مناسبت است، اما باید توجه داشت که: معنى اصلى تابوت اختصاص به مردگان ندارد، بلکه هرگونه صندوق چوبى را شامل مى‏شود، درباره اینکه تابوت بنى‏اسرائیل به عبارت دیگر (صندوق عهد) چه بوده، و به دست چه کسى ساخته شد و محتویات آن را چه چیز تشکیل مى‏داد؟ در روآیا ت و تفاسیر ما و همچنین در کتب «عهد قدیم» (تورات) سخن بسیار است، و از همه روشنتر چیزى است که در احادیث اهل‏بیت (علیهم السلام) و گفته‏هاى بعضى از مفسران، مانند ابن‏عباس آمده است و آن اینکه «تابوت» همان صندوقى بود که مادر موسى علیه‏السّلام او را در آن گذاشت، و به دریا افکند و هنگامى که بوسیله عمّال فرعون از دریا گرفته شد و موسى علیه‏السّلام را از آن بیرون آوردند، همچنان در دستگاه فرعون نگاهدارى مى‏شد و سپس به دست بنى‏اسرائیل افتاد، بنى‏اسرائیل این صندوق خاطره‏انگیز را محترم مى‏شمردند و به آن تبرک مى‏جستند.

موسى علیه‏السّلام در واپسین روزهاى عمر الواح مقدس که احکام خدا بر آن نوشته بود، به ضمیمه زره خود و یادگارهاى دیگرى در صندوق عهد نهاد، و به وصىّ خویش «یوشع بن نون» سپرد و به این ترتیب اهمیت این صندوق در نظر بنى‏اسرائیل بیشتر شد، و لذا در جنگهائى که میان آنان و دشمنان واقع مى‏شد، آن را با خود مى‏بردند، و اثر روانى و معنوى خاصى در آنها مى‏گذارده، و لذا گفته‏اند، تا زمانى که: این صندوق خاطره‏انگیز با آن محتویان مقدس در میانشان بود، با سربلندى زندگى مى‏کردند، ولى تدریجاً مبانى دینى آنها ضعیف شد، و دشمنان بر آنها چیره شدند، و آن صندوق را از آنها گرفتند اما «اشموئیل» طبق آیا ت مورد بحث به آنها وعده داد که بزودى صندوق عهد به عنوان یک نشانه بر صدق گفتار او به آنها باز خواهد گشت» (تفسیرنمونه، جلد 2، صفحه 173).

 

26. رمزعقب‏ماندگى - این وضع سالهائى ادامه داشت تا آنکه خداوند پیامبرى به نام (اشموئیل) را براى نجات و ارشاد آنها برانگیخت آنها نیز که از ظلم و جور دشمنان به تنگ آمده بودند، و به دنبال پناهگاهى مى‏گشتند، گرد او اجتماع کردند و از او خواستند رهبر و امیرى براى آنها انتخاب کند، تا همگى تحت فرمان و هدایت او یک دل و یک رأى با دشمن نبرد کنند، تا عزت از دست رفته را باز یابند. اشموئیل که به روحیات و سست همتى آنان به خوبى آشنا بود، در جواب گفت از آن بیم دارم که چون فرمان جهاد در رسد، از دستور امیر و رهبر خود سرپیچى کنید، و از مقابله و پیکار با دشمن شانه خالى نمائید، آنها گفتند چگونه ممکن است ما از فرمان امیر سرباز زنیم، و از انجام وظیفه دریغ نمائیم، در حالى که دشمن ما را از وطن خود بیرون رانده، و سرزمین‏هاى ما را اشغال نموده، و فرزندان ما را به اسارت برده است.«اشموئیل» دید که جمعیت با تشخیص درد به سراغ طبیب آمده‏اند، و گویا رمزعقب‏ماندگى خود را درک کرده‏اند به درگاه خداوند روى آورده و خواسته قوم را به پیشگاه خداوند عرضه داشت، به او وحى شد که «طالوت» را به پادشاهى ایشان برگزیند. اشموئیل عرض کرد خداوندا من هنوز «طالوت» را ندیده و نمى‏شناسم وحى آمد ما او را به جانب تو خواهیم فرستاد هنگامى که او نزد تو آمد فرماندهى سپاه را به او واگذار، و پرچم جهاد را به دست وى بسپار!

 

27. طالوت کیست؟ طالوت مردى بلند قامت و تنومند و خوش‏اندام بود، اعصابى محکم و نیرومند داشت، و از نظر قواى روحى نیز بسیار زیرک و دانشمند و با تدبیر بود، و بعضى علت انتخاب نام طالوت را براى وى همان طول قامت او مى‏دانند، ولى با این همه شهرتى نداشت، و با پدرش در یکى از دهکده‏ها در ساحل رودخانه‏اى مى‏زیست و چهارپآیان پدر را به چرا مى‏برد و کشاورزى مى‏کرد.روزى بعضى از چهارپآیان او در بیابان گم شدند، طالوت به اتفاق یکى از دوستان خود به جستجوى آنها در اطراف رودخانه به گردش آمد، این وضع تا چند روز ادامه یافت، تا اینکه به نزدیک شهر صوف رسیدند.دوست وى گفت ما اکنون به سرزمین «صوف» شهر«اشموئیل» پیامبر رسیده‏ایم بیا نزد وى رویم شاید در پرتو وحى و فروغ رأى او به گم شده خویش راه یابیم، هنگامى که وارد شدند، با «اشموئیل» برخورد کردند همین که چشمان اشموئیل و طالوت به یکدیگر افتاد، میان دلهاى آنان آشنائى برقرار شد، اشموئیل از همان لحظه «طالوت» را شناخت و دانست که این جوان همان است، که از طرف خداوند براى فرماندهى جمعیت تعیین شده، هنگامى که طالوت سرگذشت خود را براى اشموئیل شرح داد و گفت: اما چهارپآیا ن هم اکنون در راه دهکده رو به باغستان پدرت روانه هستند، و از ناحیه آنها نگران مباش.
28. موریت بزرگ طالوت - ولى من تو را براى کارى بسیار بزرگتراز آن دعوت مى‏کنم، خداوند تو را مأمور نجات بنى‏اسرائیل ساخته است، طالوت نخست از این پیشنهاد تعجب کرد، و سپس با خوشوقتى آن را پذیرفت. اشموئیل به قوم خود گفت: خداوند طالوت را به فرماندهى شما برگزیده، و لازم است همگى از وى پیروى نمائید، بنابراین خود را براى جهاد در برابر دشمن آماده سازید، بنى‏اسرائیل که براى فرمانده و رئیس لشگر امتیازى از نظر نسب‏و ثروت لازم مى‏دانستند، و هیچ کدام را در طالوت نمى‏دیدند، در برابر این انتصاب او، سخت به حیرت افتادند، زیرا به عقیده آنها وى نه از خاندان «لاوى» بود که سابقه نبوت داشتند، و نه از خاندان «یوسف» و «یهودا» که داراى سابقه حکومت بودند، بلکه از خاندان «بنیامین» گمنام بود، و از نظر مالى نیز تهى‏دست بود، لذا به عنوان اعتراض گفتند او چگونه مى‏تواند بر ما حکومت کند و ما از او سزاوارتریم؟! «اشموئیل» که آنان را سخت در اشتباه مى‏دید، گفت: خداوند او را بر شما قرار داده، و شایستگى فرمانده و رهبر به نیروى جسمى و قدرت روحى است، که هر دو به اندازه کافى در طالوت هست، و از این نظر بر شما برترى دارد، ولى آنها نشانه‏اى که دلیل بر این انتخاب از ناحیه خدا باشد، مطالبه کردند! اشموئیل گفت: نشانه آن این است که: تابوت (صندوق عهد) که از یادگارهاى مهم انبیاء بنى‏اسرائیل علیهم‏السّلام است و مایه دلگرمى و اطمینان شما در جنگها بوده، در حالى که جمعى از فرشتگان آن را حمل مى‏نمایند به سوى شما باز مى‏گردد، و چیزى نگذشت که صندوق عهد بر آنها ظاهر شد، آنها با دیدن این نشانه فرماندهى طالوت را پذیرفتند.
29. موجودات روحانى عاقل- . چگونه فرشتگان صندوق عهد را آوردند؟ در پاسخ این سؤال نیز مفسران سخنان بسیار گفته‏اند و از همه روشن‏تر اینکه: در تاریخ آمده است هنگامى که (صندوق عهد) به دست بت‏پرستان فلسطین افتاد و آن را به بت‏خانه خود بردند، به دنبال آن گرفتار ناراحتى‏هاى فراوان شدند، بعضى گفتند اینها همه از آثار (صندوق عهد) است، لذا تصمیم گرفتند آن را از شهر و دیار خود بیرون بفرستند، و چون کسى حاضر به بیرون بردن آن نبود، ناچار آن را به دو گاو بستند و آنها را در بیابان سر دادند، اتفاقاً این جریان درست مقارن با نصب «طالوت» به فرماندهى بنى‏اسرائیل بود، فرشتگان خدا مأموریت یافتند که این دو حیوان را به سوى شهر «اشموئیل» برانند، هنگامى که بنى‏اسرائیل (صندوق عهد) را در میان خود دیدند، آن را به عنوان آیت و نشانه‏اى از طرف خداوند بر مأموریت «طالوت» تلقى کردند، بنابراین اگر چه در ظاهر آن دو گاو آن را به طرف شهر آوردند، لکن در واقع بوسیله فرشتگان الهى این کار انجام شد، و به همین جهت حمل صندوق به فرشتگان نسبت داده شده است، اصولا فرشته و ملک در قرآن و اخبار معنى وسیعى دارد که علاوه بر موجودات روحانى عاقل، یک سلسله از نیروهاى مرموز این جهان را نیز در برمى‏گیرد (تفسیر نمونه، جلد 2، صفحه 175) (در روایتى آمده که هر قطره باران را فرشته‏اى حمل کرده و به جانب زمین مى‏آورد، بعضى گفته‏اند شاید مراد از فرشته و ملک همان نیروى جاذبه باشد ولى این در حدّ احتمالى مورد پذیرش است).

 

30. طالوت فرماندهى سپاه -  را به عهده گرفت و در مدتى کوتاه لیاقت و شایستگى خود را در اداره امور مملکت و فرماندهى سپاه به اثبات رسانید، سپس آنها را براى مبارزه با دشمنى که همه چیز آنها را به خطر انداخته بود، دعوت کرد، و به آنها تأکید نمود تنها کسانى با من حرکت کنند که تمام فکرشان در جهاد باشد، و آنها که بنائى نیمه‏کاره یا معامله‏اى نیمه تمام و امثال آن دارند (مثلا مسافرى در سفر دارند یا تازه عقد کرده‏اند، و به طور کلى آنهائى که فکرشان مشغول است و فکرى متمرکز براى جهاد ندارند) در این پیکار شرکت نکنند. به زودى جمعیتى به ظاهر زیاد و نیرومند جمع شدند و به جانب دشمن حرکت کردند. بر اثر راهپیمائى در برابر آفتاب همگى تشنه شدند، طالوت براى اینکه به فرمان خدا آنها را آزمایش و تصفیه کند گفت: به زودى در مسیر خود به رودخانه‏اى مى‏رسید، خداوند به وسیله آن شما را آزمایش مى‏کند کسانى که از آن بنوشند و سیراب شوند، از من نیستند، و آنها که جز مقدار کمى ننوشند، از من هستند! همین که چشم آنها به نهر افتاد، خوشحال شدند و به زودى خود را به آن رسانیدند، و سیراب گشتند، تنها عدّه معدودى بر سر پیمان باقى ماندند. طالوت متوجّه شد که لشکر او از اکثریتى بى‏اراده و سست عهد و اقلیتى از فراد باایمان تشکیل شده است،

 

31. جمعیت کم وارداه پروردگار - از این رو اکثریت بى انضباط و نافرمان را رها کرد و با همان عدّه کم و با ایمان از شهر گذشت و به سوى میدان جهاد پیش رفت. سپاه کوچک طالوت از کمى نفرات متوحّش شده، به طالوت گفتند: ما توانائى در برابر این سپاه قدرتمند را نداریم. اما آنها که ایمان راسخ به رستاخیز داشتند و دلهایشان از محبت خدا لبریز بود، از زیادى و نیرومندى سپاه دشمن و کمى عدّه خود نهراسیدند، با کمال شجاعت به طالوت گفتند: توآنچه را صلاح میدانى فرمان ده، ما نیز همه جا با تو همراه خواهیم بود، و به خواست خدا با همین عدد کم با آنهاجهاد خواهیم کرد، چه بسا جمعیت‏هاى کم که به اراده پروردگار بر جمعیتهاى زیاد پیروز شدند و خداوند با استقامت کنندگان است.
32. پیروزی لشکر«طالوت» با آن عدّه کم اما مؤمن و مجاهد آماده کارزار شد، آنها از درگاه خدا درخواست شکیبائى و پیروزى نمودند. همین که آتش جنگ شعلهور شد «جالوت» از لشکر خویش بیرون آمد و در بین دو لشکر مبارز طلبید، صداى رعب‏ آور وى دلها را مى‏لرزاند، و کسى را جرأت میدان رفتن او نبود. در این میان نوجوانى بنام «داود» که شاید بر اثر کمى سن براى جنگ هم به میدان نیامده بود؛ بلکه براى کمک به برادران بزرگتر خود که در صف جنگجویان بودند، از طرف پدرش مأموریّت داشت، ولى با این حال بسیار چابک و ورزیده بود، با فلاخنى که در دست داشت یکى دو سنگ آن‏چنان ماهرانه پرتاب کرد، که درست بر پیشانى و سر جالوت کوبیده شدند، و او در میان وحشت و تعجب سپاهیانش به زمین سقوط کرد، و کشته شد، با کشته شدن جالوت ترس و هراس عجیبى به سپاهیانش دست داد، و سرانجام در برابر صفوف لشکر طالوت فرار کردند و بنى‏اسرائیل پیروز شدند.
33. صبربا قدم های ثابت - شاهد اصلى ما از این حادثه تاریخى که در ضمن 6 آیه در قرآن بیان شده، در یک آیه است: «وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صبراً وَ ثَبِّتْ‏ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرِینَ» (و هنگامى که در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند، گفتند: پروردگارا پیمانه شکیبائى و استقامت را بر ما بریز و قدمهاى ما را ثابت بدار و ما را بر جمعیّت کافران پیروز بگردان».در این آیه تعبیر به: افْرغ شده است. افراغ در اصل به معنى ریختن ماده از ظرف است به طورى که ظرف از آن مایع خالى شود، در اینجا همراهان طالوت به هنگام دعا مى‏گویند: خداوندا، پیمانه صبرواستقامت را به روى ما بریز. از این جمله استفاده مى‏شود که آخرین درجه صبر و بردبارى را از خدا طلب مى‏کنند، یعنى اگر فرض کنید صبر به صورت آبى در ظرفى باشد از خداوند مى‏خواهند که تمام آن را بر آنها بریزد.
34. استواری قدم در ظرف صبر- سپس مى‏گویند: «ثَبِّتْ أَقْدامَنا» یعنى: قدمهاى ما را استوار و ثابت و محکم گردان، تا هرگز فرار نکنیم. در واقع دعاى اول اشاره به جنبه باطنى و درونى و این دعا اشاره به جنبه ظاهرى و برونى دارد، و مسلّماً ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر  است. و در پآیان مى‏گویند: «و انصرنا على القوم الکافرین» این جمله در حقیقت نتیجه صبرو بردبارى است که در دو جمله از خدا طلبیدند.به دنبال اینکه مولى فرمودند: پرهیزکاران صبر مى‏کنند آیام کمى را در دنیا و به دنبال آن راحتى طویلى به انتظار آنهاست مى‏فرمایند: «تجارة مربحة یسرها لهم ربهم»: « (این صبردر آیام قلیل و عوض آن راحتى طویل) معامله سودمندى است، که پروردگار آنها براى آنها میّسر کرده است». تجارة مُربحة یسّرها لهم ربّهم‏
35. کاشت کم دوام وپردوام - در آیا ت و روآیا ت ما تعابیرى براى دنیا ذکر شده است: 1- «الدنیا مزرعة الآخرة»: این جمله که بسیار بین علماء هم متداول است، گرچه در روایتى نیافتیم، ولى اقتباسى زیبا از آیا  ت و روآیا  ت است، و به تعبیر دیگر اصلى اصطیادى از منابع اسلامى است، در آیه 20 سوره شورى آمده: «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصِیبٍ»: «کسى که زراعت آخرت را بخواهد به او برکت داده و بر محصولش مى‏افزائیم، و آنکه فقط کشت دنیا را مى‏طلبد کمى از آن به او دهیم و در آخرت هیچ بهره و نصیبى نخواهد داشت». در تشبیهى بسیار جالب دنیا به کشتزارى مانند شده، که آماده کشت است، هم آمادگى پرورش کشت دنیا و هم کشت آخرت را دارد، تا کشاورز چه کشت کند، یعنى کشت و محصول تابع نیّت و اراده زارع است. بذر این زمین اعمال انسانها است، هر کس عملى نیک براى خدا و در جهت آخرت بیفشاند، مسلّماً در آخرت برداشت کند، و کسى که عملى براى بهره و استفاده دنیا نشاند بدون شک در این دنیا بهره‏بردارى کند، و به تعبیر دیگر برداشت محصول تابع زمان دوام و بقاء محصول است، اگر بذرى که استعداد تا آخرت را داشت، در زمین دنیا نهاد آخرت برداشت مى‏کند، و اگر بذرى که استعداد تا آخرت را نداشت، چاره‏اى جز برداشت آن در دنیا نیست، و از همین روى زارع اول در آخرت با دست پر است زارع دوم دست خالى و تهى، پس بین دو عالم چنین نیست که ارتباطى نباشد، ارتباط به این نحو است که اینجا کاشت و داشت و در آخرت برداشت.
36. صبرمحصول پر دوام - نکته جالب اینجا است که خداوند مى‏فرماید: به کسى که کشت دنیا را براى دنیا بخواهد بهره و نصیب کمى از کشتش به او عطا مى‏کنیم، نه تمام آن را و این مطلب را با (مِنْ تبعیضیّة) بیان مى‏فرماید: «نُؤْتِهِ مِنْها» ولى درباره کسى که کشت دنیا رابراى آخرت بخواهد، مى‏فرماید: علاوه بر اینکه تمامى بهره و نصیب را به او مى‏دهیم زراعت او را هم زیادتى مى‏بخشیم.
37. زراعت آخرت دنیا راهم دارد- نکته دیگر اینکه در مورد زارع دنیا براى آخرت نمى‏گوید در دنیا نصیب و بهره‏اى ندارد، ولى در مورد زارع دنیا براى دنیا مى‏گوید در آخرت نصیبى ندارد، و این اشاره دارد به اینکه کسى که براى آخرت خود تلاش کرد دنیا را هم دارد، ولى تلاش کننده براى دنیا، علاوه بر اینکه دنیاى پرثمرى ندارد، آخرتى هم ندارد.لطف الهى را ببین که زمین را براى ما مهیّا کرده، و باران رحمتش را که همان امکانات و زمینه‏سازى او براى انجام اعمال خیر ما است، را فراهم نموده، و فرمود: در مسیر من و خواسته من اگر کشت کردى بهره‏هاى بسیار و محصول فراوان به تو خواهم داد، محصولى که در وقت قحطى و گرسنگى مردم از اعمال نیک در روز قیامت، بسیار مثمر ثمر و نجات دهنده و حیاتبخش خواهد بود.

38. صبر برتلاش ده برابر- با این محبت و لطف و عنایت الهى که زمین و بذر از او، امکانات و زمینه پرورش اعمال از او، چه عذرى براى زارع مى‏ماند، که چیزى کشت نکند، یا علف هرزه کشت کند. از آیه فوق روشن مى‏شود که هم دنیاطلبى و هم آخرت‏طلبى نیاز به تلاش و کوشش دارد، پس چقدر بیخردى است که انسان تلاش و زحمت بر خود هموار کند، و در آخر چیزى به جز بهره پست دنیا چنانکه از نامش پیداست به دست نیاورد. هماهنگ با این آیه که بر، کِشْتِ طالب آخرت مى‏افزائیم، در آیا  ت دیگر دارد «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها»: «کسى که حسنه‏اى انجام دهد براى او 10 برابر اجر و پاداش است»، در آیه دیگرى مى‏خوانیم‏ «لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزِیدَهُمْ مِنْ‏فَضْلِهِ»: «براى اینکه وفا کند اجرهاى آنها را و زیاد کند از فضلش».

39. صبربرانفاق  یک به 700- در آیه 261 بقره در مورد انفاق مى‏فرماید: «کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند، همانند بذرى هستند که هفت خوشه برویاند، که در هر خوشه یکصد دانه باشد و، خداوند آن را براى هر کس بخواهد (و شایستگى داشته باشد) دو یا چند برابر مى‏کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و (به همه چیز) آگاه است‏«کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ»بعضى فکر مى‏کنند این فرض در خارج امکان ندارد، که یک دانه 700 دانه شود، و لذا بعضى گفته‏اند: شاید ارزن مراد باشد، نه گندم؛ ولى جالب توجه این است که در چند سال قبل که سال پربارانى بود، در مطبوعات این خبر انتشار یافت که نواحى شهرستان بوشهر در پاره‏اى از مزارع بوته‏هاى گندمى بسیار بلند و پرخوشه دیده شد، که گاهى در یک بوته در حدود 4000 دانه گندم وجود داشت، و این خود مى‏رساند که تشبیه قرآن یک تشبیه کاملا واقعى است».
40. دنیا تسلیم صابربرآخرت است - پس اى برادرم نیّت و همّ خود را آخرت قرار ده که اگر چنین کردى دنیا هم به تو روى آرد، و سعى خود را در راه دنیا به خاطر دنیا صرف مکن، که به هدف نخواهى رسید. در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه وآله) این مطلب آمده است:«مَنْ کانَتْ نِیّتُه الدنیا فَرَّق الله علیه امره و جعل الفقر بین عینیه و لم یاته من الدنیا الّا ما کتب له و مَنْ کانت نیّته الآخرة جمع اللّه شمله و جعل غناه فى قلبه و اتَتْه الدنیا و هى راغمةٌ»:«کسى که نیّت و هدفش دنیا باشد، خداوند کار او را پریشان کرده، و (وى را در سرگردانى رها مى‏کند) و فقر را در بین دو چشمش قرار مى‏دهد (به نحوى که اگر به ظاهر وضع خوبى هم دارد ولى به خاطر نیّتش خود را فقیر مى‏پندارد، و لذا حرص مى‏زند) و از دنیا به قدرى‏که براى او مقرّر شده، به او مى‏رسد، و کسى که نیّت (و سعیش) آخرت باشد خداوند پراکندگى‏هاى او را جمع کرده، و غنا را در قلب او قرار داده، و دنیا به سوى او روى مى‏آورد، در حالى که تسلیم او است». اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم