متقین 37- 40- ترس از مسئولیتها - پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند و اعمال زیاد خود را نیز زیاد نمى‏بینند آنان خویش را متهم مى‏سازند (در تقصیر در عبادت و اطاعت) و از اعمال خود ترسناکند

1. بسم الله الرحمن الرحیم
2. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. تیتر موضوعی خطبه همام (متقین) را در نهج البلاغه (ح فرزاد) یا در نمایش پردازش اربعین حسینی
1. متقین 37- 40- ترس از مسئولیتها - «لا یرضون من اعمالهم القلیل، و لا یستکثرون الکثیر فهم لانفسهم متهمون و من اعمالهم مشفقون» ترجمه‏: پرهیزگاران از اعمال کم خود راضى نیستند و اعمال زیاد خود را نیز زیاد نمى‏بینند آنان خویش را متهم مى‏سازند (در تقصیر در عبادت و اطاعت) و از اعمال خود ترسناکند.***
2. شرح: مقدمه‏اى را در بحث عمل    براى توضیح مطلب عرض مى‏کنم، از فرازهاى فوق روشن مى‏شود که پرهیزگاران اهل عمل  ند نه اهل حرف، مردم دو دسته‏اند: یک دسته فقط حرف مى‏زنند و عمل  ى در کار آنها نیست، قرآن به این دسته تاخته و آنها را مورد نکوهش قرار مى‏دهد: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ- کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ‏: «چرا مى‏گوئید آنچه را عمل نمى‏کنید، بسیار به غضب وامى‏دارد خدا را این که بگوئید آنچه را انجام نمى‏دهید».⁽ صف، آیه 2 و 3⁾  این عبارت از جملات شدید قرآن است که غضب و خشم الهى را بر این گونه افراد وعده مى‏دهد. و یک دسته به همراه قول عمل  مى‏کنند، حتى عمل را زیاده بر قول انجام مى‏دهند و گویا شنیده‏اند کلام مولى را که: «زیادى فعل بر قول بهترین فضیلت و نقص فعل از قول زشت‏ترین رذیلت است».⁽ غرر الحکم على( علیه السلام)؛ میزان الحکمه، جلد 7⁾
3. اسلام دین عمل است، معمولا در تعریف آن مى‏گوئیم عبارت است از اقرار به زبان و اعتقاد قلبى و عمل به ارکان دین مبین، یعنى یک سوم آن را عمل قرار مى‏دهیم در حالى که در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) سؤال مى‏شود: افضل اعمال نزد خداوند چیست؟ حضرت مى‏فرمایند که خداوند چیزى را قبول نمى‏کند مگر با آن، راوى مى‏گوید سؤال کردم آن چیست؟ فرمود: «ایمان به خدائى که شریک ندارد و غیر از او خدائى نیست، سپس سؤال از ایمان مى‏کند که آیا قول و عمل است یا قول بدون عمل (یعنى ایمان زبانى و عملى است یا اینکه فقط زبانى است)؟
4. ایمان تمامش عمل است - حضرت چنین فرمودند: «الإیمانُ عمل   کُلّه و القَولُ بعضٌ ذلِکَ العمل   ...»:

«ایمان تمامش عمل است و قول نیز بعضى از آن عمل است ...».⁽ کافى، جلد 2، صفحه 34؛ میزان الحکمه، جلد 7،⁾ یعنى ایمان شخص در عمل   مشخص مى‏شود و عمل  محک بسیار خوبى براى ایمان است، و اگر هم قولى باشد، جزئى از عمل   محسوب مى‏شود.

5. در بحث عمل شش نکته قابل ملاحظه است: نفس عمل  ، چنانکه روشن شد، دین یعنى عمل  ، فرمودند: پیروان مکتب ما را از عمل شان بشناسید. معیار شیعه و پیرو بودن، رفتار و کردار است نه لفظ بدون محتوى عمل  شعار مؤمن است‏ لباسى است که بر تن خود کرده، عمل یار و همراه فردى است که به درجه یقین رسیده است، عمل  کاملترین جانشین انسان است، بهترین‏ چیزى است که مردم بوسیله آن از او ذکر خیر مى‏کنند و او را مى‏ستایند، عمل  نیک میوه علم است نه حرف نیک فقط. آن هم عملى که با عقل توأم باشد،
6. رشته خود پنبه مکن - از وصایاى رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) به ابن مسعود است: «یا ابن مسعود اذا عملتَ عملا فاعمل بِعِلم و عَقْل و ایّاک و أنْ تَعمل عملا بِغَیر تدبیر و عِلمٍ فانّه جَلّ جلاله یقول و لا تکونوا کَالتّى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعد قوّة انْکاثا»: (اى ابن مسعود زمانى که عملى انجام دادى، با علم و تعقل انجام ده، و بپرهیز از این که عملى بدون تدبیر و علم انجام دهى، زیرا خداوند (جل و جلاله) مى‏فرماید: «مانند زنى نباشید که رشته خود را پس از تابیدن محکم وا مى‏تابد»). (کنایه از اینکه کار بى‏فائده مى‏کند و وقت خود را تلف مى‏نماید، عمل بدون تعقل هم چنین است).
7. مفاهیم دعا اعمال ما باشد - بعضى به قدرى در قول و لفظ تأمل مى‏کنند که گوئى عمل  را فراموش کرده‏اند، انسان بعضى را مى‏بیند که در حمد و سوره نماز بسیار دقت مى‏کند تا مخرج حروف را خوب ادا کند، یا در دعاها و قرآن خواندن دقت مى‏کند تا با اعراب صحیح بخواند تا خوب حرف آشکار شود در حالى که از مفاهیم دعا که اعمال ما باشد غافل است. چه قدر مولى على (علیه السلام) عالى فرموده است: «انّکُم الى اعراب الاعمال احْوَجْ منکم الى اعراب الاقول»: «شما به اعراب دادن اعمال محتاج ترید، تا اعراب دادن و آشکار کردن اقوال و الفاظ».⁽ غرر الحکم، میزان الحکمه ⁾
8. درآینه خود بین آنچه که گفتی همانی -  باید دقت در اعمال کرد که حروف و الفاظ و اقوال و مفاهیم وسیله‏اى بیش نیست، الفاظ پرمفهوم ادعیه وسیله‏اى براى رساندن معنا به ما بوده، تا طبق آن مشى و عمل کنیم و آنچه مهم است این که نظر به هدف یعنى اعمال کنیم نه وسائل. به قول بزرگان‏ «ما یُنْظَرُ بى الشى‏ءُ فَهُوَ فان فى ذلک الشى‏ء» آن وسیله‏اى که به واسطه آن چیزى موردنظر قرار مى‏گیرد فانى در آن شى‏ء است، مثلا وقتى صورت خود را در آئینه مى‏بینیم و یا به ساعت نگاه مى‏کنیم ساعت چند است، آئینه و ساعت وسیله‏اى بیش نیست که نظر به آن مورد توجه اصلى نیست، الفاظ هم آینه معانى است پس نظر به عمل کن نه لفظ.
9. دوباره کاری نکن - اتقان عمل و محکم کارى آن- از دستوراتى که به ما داده‏اند و حتى اگر دستورى از طریق شرع هم در این باره به ما نمى‏رسید، عقل چنین حکم مى‏کرد، انجام دادن کار به نحو ریشه‏دار و اساسى است، عقل مى‏گوید یا کارى مکن یا اگر کردى باید اساسى کار انجام دهى، و الّا کار دوباره کردن از عاقل صادر نمى‏شود.
10. خداوند محکم کاری را دوست دارد- پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) در جریانات مختلف این مسئله را به مسلمانان گوشزد مى‏فرمود، در جریان دفن «سعد بن معاذ» پیامبر (صلى الله علیه وآله) خود وارد قبر او شده و لحد آن را ساخته و آجرها را چیده و سپس سنگ و گل خواستند و بین آجرها را پر کردند، وقتى فارغ شدند و خاک ریختند و قبر را صاف نمودند، رو به اصحاب کرده فرمودند: «انّى لَاعلَمُ انّه سَیَبْلى و یَصل الیه البَلاء و لکنّ اللّه یُحِبّ عبداً اذا عمل عملا احْکَمَه»: «من مى‏دانم که آن (میت یا قبر) به زودى پوسیده و فاسد و خراب مى‏شود ولى خداوند دوست دارد وقتى بنده عملى را انجام مى‏دهد، با محکم‏کارى انجام دهد». از این جمله مى‏توان استفاده کرد که شاید بعضى در ذهنشان این بود که این میت پس از مدّتى مى‏پوسد و یا قبر در اثر حوادث خراب مى‏شود، چرا پیامبر (صلى الله علیه وآله) این قدر دقت مى‏کند و وقت صرف مى‏نماید و پیامبر (صلى الله علیه وآله) آنگونه جواب دادند.
11. عمل با بهترین وجه - در جریان دفن فرزند خود ابراهیم نیز نقل شده است وقتى قبر را پوشاندند، روزنه‏اى در قبر بود که حضرت با دست خود آن را صاف کردند و سپس فرمودند: «اذا عمل احَدُکُم عملا فَلیُتْقَنْ»: «زمانى که عمل  ى را یکى از شما انجام دادید، محکم‏ و متقن به پایان رسانید». در این دو روایت حجیت احکام و اتقان بود و در روایتى هم از ایشان نقل شده که فرمودند خداوند تعالى دوست دارد که عمل کننده وقتى عمل مى‏کند، با بهترین وجه انجام دهد «ان الله تعالى یحب من العامل اذا عمل ان یحسن».⁽ کنز العمال، خبر 9129( این سه خبر را صاحب میزان الحکمه، در جلد 7،⁾
12. عمل به دستور محکم کاری - اسلام دین اتقان و محکم‏کارى است و متأسفانه امروزه ما به این دستور اسلام توجهى نکرده، و ضررهاى آن را هم دیده‏ایم، گویا اجانب و دورافتادگان از مکتب خاندان عصمت و طهارت بهتر به این دستور عمل کرده‏اند، و ما هر روز شاهد پیشرفت و ترقى و استحکام مصنوعات آنها هستیم، و کار به جائى رسیده که همه روى به وسائل ساخته شده خارجى‏ها کرده‏ایم و حتى بعضى وقتها خود کارگر ایرانى حاضر نیست وسیله‏اى را که خود ساخته و تولید کرده مصرف کند، یعنى خود او هم مى‏داند چه کرده است!
13. بنا های محکم کاری صدها سال باقی ؛ باز هم رحمت به اجداد و پدران ما که هنوز آثار باستانى و بناهاى خشت و گلى آنها پس از صدها سال باقى است، اما بهترین ساختمان امروزى پس از چند سال نیاز به بازسازى دارد. وقتى با برق کار مى‏کند، سیم برق را لخت و بدون حفاظ رها مى‏کند، وقتى گودالى حفر مى‏کند، بدون علامت‏گذارى و سنگ‏چین کردن، مى‏گذارد و مى‏رود؛ وقتى اتومبیلش در جاده پنچر شد، براى حفظ جان و مال خودش سنگهایى در جاده مى‏چیند اما پس از اتمام کارش، سنگها در وسط جاده مانده و او رفته است! راستى چرا چنین شده‏ایم؟! مگر اسلام به ما دستور محکم‏کارى نداده است؟!
14. پشتکار در عمل  - مداومت و پشتکار در عمل مشکلتر از انجام اصل عمل است و آنچه مهم است، مداومت است و گرنه گاهى انسان بطور اتفاقى عمل نیکى انجام مى‏دهد؛ مثلا شب دچار بى‏خوابى شده مى‏گوید بگذار نماز شب بخوانیم یا تلاوت قرآن کنیم اگر به همین مقدار بسنده کند به جائى نمى‏رسد باید در عمل نیک پشتکار به خرج داد و این ارزشمند است که مولى على (علیه السلام) فرمودند: «افْضَلُ العمل ادَوَمُه و انْ قَلّ»: «با فضیلت‏ترین عمل ، عملى است که مداوم باشد گرچه کم باشد».⁽ میزان الحکمه، جلد 7، صفحه 19.⁾
15. با استمرار عمل به جایی می رسد - گاهى انسان کارى را با شوق و گرمى شروع مى‏کند ولى پس از مدتى از آن سرد مى‏شود، در تعلیم و تعلم ما بسیار دیدیم و فهمیدیم که استعداد زیاد انسان را به جائى نمى‏رساند، آنچه مى‏رساند مداومت بر عمل است، حتى آنها که استعداد خوب دارند با پشتکار در عمل به جائى مى‏رسند نه فقط با استعداد!
16. مداومت بر عمل ، گرچه در ابتدا سخت است ولى بسیار در تصمیم‏گیریهاى زندگى مؤثر است، زیرا خود پشتکار و مداومت ریاضتى براى نفس است و او را در حوادث دهر و کشاکش آن‏ ورزیده مى‏کند، مداومت کن بر عمل  گرچه کم باشد، عمل زیاد بى‏محتوى که موجب خستگى و ملالت شود انسان را به جائى جز سرخوردگى از عمل نمى‏کشاند، از روایات استفاده مى‏شود «قلیلٌ تدوم علیه خیرٌ من کثیرٌ مَمْلول منه» «عمل کم مداوم، بهتر از عمل   زیادى است که موجب ملالت و خستگى و افسردگى شود».
17. مداومت بر عمل گر چه کم  - از عائشه و ام سلمه پرسیده شد چه عملى محبوبتر نزد رسول الله (صلى الله علیه وآله) بود گفتند «مادیم علیه و انْ قَلَّ»: «عملى که مداومت بر او شده گرچه کم باشد».از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که امام سجاد (علیه السلام) بسیار مى‏فرمودند: «انّى لُاحِبّپ‏ انْ اداوم على العمل و انْ قَلَّ»: «من دوست دارم مداومت بر عمل  کنم گرچه کم باشد».
18. محبوب ترین عمل نزد خدا - امام صادق (علیه السلام) از پدرشان نیز نقل مى‏کند که مى‏فرمود: «دوست دارم مداومت بر عمل را وقتى نفس من عادت دهد مرا، و اگر چیزى از اعمال شب از من فوت شود، روز قضا کرده و اگر روز فوت شود، شب قضا مى‏کنم و محبوبترین اعمال نزد خداوند عملى است که مداومت بر آن شود». در بعضى روایات هم تأکید شده که اگر عملى را شروع کردید یک سال مداومت بر آن کنید، زیرا در هر سال یک شب قدر است، مداومت کنید تا آن شب را درک کنید. در روایت دیگر مى‏فرماید: هر پنجشنبه و اول هر ماه اعمال انسان عرضه مى‏شود و اعمال یک سال در نیمه شعبان عرضه مى‏شود. شما احوال علماء را ببینید که در مداومت بر عمل و پشتکار چه مى‏کرده‏اند، و چگونه ترویض نفس مى‏کرده‏اند،
19. مداومت وپشتکار - در مورد حاج محمد ابراهیم کلباسى (رحمهم الله) که از معاصران مرحوم میرزا قمى و سید شفتى و از شاگردان بحرالعلوم و صاحب ریاض و ... است آورده‏اند، شب قدر را با عبادت ادراک کرد، زیرا مدت یک سال، شب تا صبح عبادت کرد و معلوم است که شب قدر از شبهاى سال بیرون نیست.
20. روزی یک جزء قرآن - در اجازه‏اى که مرحوم علامه مجلسى اوّل براى فرزندش ملامحمدباقر صاحب بحارالانوار نوشته او را به قرائت یک جزء قرآن در هر روز و مطالعه و تفکر در نامه امیرالمؤمنین به امام حسن (علیه السلام) که در نهج‏البلاغه مسطور است، سفارش‏مى‏کند (معلوم است تا خود چنین نمى‏کرده، این چنین سفارش نمى‏نمود).
21. ثلث آخر شب تا طلوع آفتاب - در شرح حال حاج ملّا هادى سبزوارى است که هر شب در زمستان و تابستان و بهار و پائیز ثلث آخر شب را بیدار بودند و در تاریکى شب عبادت مى‏نمودند، تا اول طلوع آفتاب.
22. از بلوغ تا آخر عمر هر روز - در شرح حال شیخ انصارى نوشته‏اند، «عباداتى که شیخ از سن بلوغ تا آخر عمر به آنها ادامه مى‏داد، گذشته از فرائض و نوافل شبانه‏روزى و ادعیه و تعقیبات عبارت بودند از: قرائت یک جزء قرآن و نماز حضرت جعفرطیار و زیارت جامعه و عاشورا در هر روز.
23. زیارت جامعه هر شب - در احوالات امام امت هم نقل شد که زیارت جامعه در هر شب براى حضرت مولى الموحدین (علیه السلام) را در نجف فراموش نکردند و حتى وقتى هوا مناسب نبود به حرم مشرف شده، پشت‏بام رفته و آن حضرت را زیارت مى‏کردند.
24. اخلاص در عمل  - محور قبولى عمل  ، اخلاص است، مولى على (علیه السلام) فرمودند: «انک لن یتقبل من عمل  ک الا ما اخلصت فیه» «قبول نمى‏شود از عمل   تو مگر عمل  ى که در آن اخلاص داشته باشى».

اگر کسب و کار مى‏کنى، اگر صنعتگرى، اگر به تعلیم و تعلم مشغولى نیتت را خالص کن، تا محبوب خالق و خلق شوى، و امور دنیا و آخرت تو رونق یابد، خدائى که تو را آفرید و روزى داد او هم مى‏تواند قلب مردم را به تو منعطف کند به شرطى که مخلص باشى!

25. هرعملی درختی است - روایتى از مولى على (علیه السلام) است که براى هر عملى درختى است و هر درختى‏ نیاز به آب دارد و آبها مختلف است، درختى که از آب پاک مشروب شود، آن نیک و میوه آن شیرین است، و درختى که برعکس از آب و مواد کثیف و مضرّ تغذیه کرد، درختى پلید و میوه آن تلخ است. عملى که از اخلاص تغذیه شد، مانند درختى مستحکم و طیب، میوه شیرینِ بهشت مى‏دهد، و عملى که از ریا و سمعه و خودنمائى تغذیه کرد، مانند درختى پلید مى‏گردد که میوه‏اى تلخ چون زقوّم جهنمى به همراه دارد.
26. خداوند به عمل نظر مى‏کند، او عمل صالح را دوست دارد، گرچه از انسانى شقىّ صادر شود، گاه خدا فاعل عمل   را دوست ندارد، ولى نفس عمل را دوست دارد، و گاهى فاعل را فى نفسه دوست دارد، ولى عملش را دوست ندارد، زیرا آن عمل   را با شرائط مورد قبول چون اخلاص، انجام نداده است، و این مضمون روایات است.
27. اخلاص ؛ نصیحت ، همکاری ؛ پیامبر گرامى (صلى الله علیه وآله)، در سرزمین منا، در حجة الوداع، در مسجد خیف، خطبه‏اى ایراد کردند و در ضمن خطبه فرمودند: «نصر الله عبدا سمع مقالتى فرعاها ثم بلغها الى من لم یسمعها فرب حامل فقه غیر فقیه و رب حامل فقه الى من هو افقه منه ثلاث لا یغل علیهن قلب امرء مسلم، اخلاص العمل   لله و النصیحة لا ئمة المسلمین و اللزوم لجماعتهم».«خداوند کمک و یارى نماید کسى را که سخن مرا شنید و آن را حفظ کرد و به کسانى که نشنیدند رساند، چه بسیار دارند فقه که خود غیرفقیه است و چه بسیار دارنده فقهى که فقه را به فقیه‏تر از خود مى‏رساند، سه چیز است که قلب مسلمان در آنها کینه‏توزى را روا نمى‏دارد: 1- اخلاص در کارها براى خدا 2- نصیحت پیشوایان و رهبران مسلمین 3- ملزم شدن به اجتماع مسلمانان یعنى همکارى با مسلمانان.
28. خفظ عمل دشوار تر از خود عمل - پیامبر (صلى الله علیه وآله) در این جملات اخلاص را مقدم بر دو چیز دیگر کرده‏اند، و تأکید هم فرموده‏اند که به کسانى که حضور ندارند، این جملات را برسانید، گویا این جملات از قوانین عمومى اسلام است. حفظ عمل   از حبط و نابودى: عمل سرمایه است و حفظ سرمایه لازم است، حفظ عمل از نابودى، بسیار دشوارتر از انجام نفس عمل   است، ابقاء و باقى گذاردن عمل   بر همان نحو خالصى که تحقق پیدا کرده، مشکل است. شیطان دائماً؛ وسوسه مى‏کند که آن عمل را به رخ مردم بکش.
29. عمل مخفی ؛ عمل آشکار؛ عمل ریائی ؛ -در روایتى از امام باقر (علیه السلام) چنین آمده است: «الِابقاءُ على العمل اشَدّ مِنَ العمل  » راوى سؤال مى‏کند، ابقاء بر عمل چیست؟ حضرت فرمودند: «یَصِلُ الرجل بِصِلة و یُنفِق نَفَقَةٌ للّه وحده لا شریک لَه فکُتِبَتْ له سِرّاً ثُمَّ یذکُرُها فَتُمحى فَکُتِبَت لَه علانیةٌ ثُمّ یذکُرُها فَتُمحى و تُکتَبُ له ریاءٌ»: «انسان گاهى صله رحم و انفاق مى‏کند براى خداوند که شریکى ندارد پس نوشته مى‏شود آن عمل براى او بصورت مخفى، سپس عمل خود را به رخ مردم مى‏کشد پس محو شده و به صورت عمل آشکار نوشته مى‏شود بار دیگر نزد مردم بازگو مى‏کند، پس محو شده و عملى ریائى براى او ثبت مى‏شود».انسان عملى را که براى خدا و مخفیانه انجام داده نباید براى مردم ذکر کند و آن را به رخ مردم کشد، ذکر آن عمل منافات با ابقاء و باقى گذاردن عمل بر حال اول است و موجب نابودى و حبط عمل مى‏شود.
30. برعمل آتش نفرستید - قرآن نیز مى‏فرماید: لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏: «صدقات خود را با منت و آزار دادن طرف مقابل باطل نکنید». عجب، خودپسندى، ریا، سمعه و تظاهر بعد از عمل  ، موجب نابودى اعمال و سرمایه انسان است، سرمایه‏اى که در عوض گوهر گرانبهاى عمر دریافت کرده است، انسانى که در خسران و زیان است تا عملى را کسب کند (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ ؛ مواظب باش مصداق قول پیامبر (صلى الله علیه وآله) نشویم که فرمودند: «با ذکر گفتن (الله اکبر- لا اله الا الله- سبحان الله) درختى براى شما در بهشت غرس مى‏شود»، آن صحابى گفت: پس در این صورت بسیار درخت در بهشت داریم، حضرت فرمودند: «به شرطى که آتش نفرستى و آنها را نسوزانى، این آتش فرستادن معاصى ما است که موجب نابودى اعمال است».
31. عمل همسفر تا آخرت - اى عزیز تا این گناهان به حدّ شرک نرسیده قابل بخشش و مغفرت است، اگر تا حال هم چنین بوده‏ایم بیا توبه کنیم که خداوند توبه ‏پذیر و مهربان است. عملى که نجات دهنده انسان است، عملى که به مرز حبط و نابودى نرسیده باشد، عمل   چه نیک باشد چه بد، همسفر ما تا آخرت است.
32. یک از شما سه دوست - در روایت از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) است که: براى هر یک از شما سه دوست است: یکى آن که وقتى از آن چیزى طلب کنى به تو مى‏دهد و آن مال و ثروت تو است، و دیگرى دوستى است که تا نزدیک قبر همراه تو است و چیزى به شما اعطاء نمى‏کند، و دیگر به دنبال شما نمى‏آید و آن نزدیکانت هستند (مثل زن و فرزند و اقوام) و سومى دوستى است که گوید به خدا قسم من با تو هستم هر جا بروى و از تو دور نمى‏شوم، و آن عمل تو است، خواه خیر باشد خواه شرّ.
33. سه چیز مشایعت - در روایتى دیگر از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) است که میت را سه چیز مشایعت مى‏کنند، یکى اهل و عیال و دیگر ثروت و سومى عمل او، و دو تا که اهل و عیال و ثروت باشد برگشته و عمل او با او مى‏ماند.
34. عمل صالح - اى برادر حال در فکر دوست خوب باش که گفته‏اند اول دوست و بعد سفر کردن (الرفیق ثم الطریق) مواظب باش و دقت کن همسفر این سفر طولانى تو کیست؟ سعى کن عمل صالح را برگزینى که آن رفیق همچون غلامى است که بهشت را براى تو آب و جاروب مى‏کند.
35. زمینه‏چینى و تهیه جا - در روایتى از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که: «انَّ العمل الصّالِح یَذْهَبُ الى الجنَّة فَیُمَهّدُ لِصاحِبه کما یَبْعثُ الرجل غلامَه فَیَفرشَ له ثُمَّ قَرَأ «و اما الذین آمنوا و عمل  وا الصالحات فلانفسهم یمهدون»: «همانا عمل   صالح به بهشت رفته و جایگاه صاحبش را مهیا مى‏کند، چنان که مردى غلام خود را فرستاده، تا جایگاه و منزل او را قبل از ورود او فرش کند، سپس حضرت این آیه را تلاوت کردند: اما کسانى که ایمان آورده ‏و عمل صالح انجام دادند براى خود زمینه‏چینى و تهیه جا کرده‏اند».
36. همنشین نصیحت کننده - مولى الموحدین (علیه السلام) نیز فرموده‏اند: «القرین الناصح هو العمل الصالح»: «همنشین نصیحت کننده (و خیرخواه) عمل صالح است».
37. بهترین مبلّغ - تبلیغ بوسیله اعمال- از مسائل مربوط به عمل  ، تبلیغ سازنده با آن است، عامل به دستورات دین مبین بهترین مبلّغ آن است، در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) به این حصول آمده است. «کونوا دعاة للناس باعمالکم و لا تکونوا دعاة بالسنتکم»:
38. تأثیر زبان تأثیر عمل - «دعوت کننده مردم با اعمال خود باشید، نه دعوت کننده به زبانهایتان». یعنى تأثیر عمل بسیار بالاتر از تأثیر زبان است و حتى بهترین طریقه امر به معروف و نهى از منکر است.
39. با این مقدمه حال به فرازهاى مورد بحث بپردازیم: راضى نبودن به عمل کم و زیاد ندیدن عمل کثیر37- لا یرضون من اعمالهم القلیل. 38- و لا یستکثرون الکثیر
40. اعمال خود زیاد نبینند - پرهیزگاران از اعمال کم خود خشنود نیستند، همت والاى آنها وافق وسیع فکرى آنها اجازه نمى‏دهد که به عمل   کم‏ اعتناء و اکتفاء کنند، آنها براى اعمال کم‏ارزشى نمى‏بینند و اعمال فراوان خود را زیاد نمى‏بینند. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم