امیر المومنین – متقین 5- سئله ارزاق و انواع روزى‏ها روزى و وسائل آسایششان را بین آنها تقسیم فرموده و هرکس را در دنیا (با حکمت و مصلحت) در مرتبه‏اى (که سزاوار او دانست

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. ( خطبه همام ) - 133 نکته فضیلت در وصف  متقین پنج - فقسم بینهم معایشهم،  
1. سئله ارزاق و انواع روزى‏ها - امیر المومنین – متقین  5- سئله ارزاق و انواع روزى‏ها «فقسم بینهم معایشهم و و ضعهم من الدنیا مواضعهم».: پس روزى و وسائل آسایششان را بین آنها تقسیم فرموده و هرکس را در دنیا (با حکمت و مصلحت) در مرتبه‏اى (که سزاوار او دانست از قبیل فقر و غناء و خوشى و بدى و مانند آنها) قرار داد.***
2. درمسیر تکامل وهدایت - شرح: پس از این که خداوند موجودات را خلق کرد و درمسیر تکامل و هدایت قرار داد، على (علیه السلام) مى‏فرماید: معیشت‏هاى آنها یعنى آنچه به سببش زندگى را سپرى مى‏کنند، اعم از ارزاق و خیرات و منافع و نعمت‏ها به آنها اعطاء نمود و هریک را به مقتضاى حکمت بالغه و مصلحت کامل در موضعى که صلاحیت او را داشت نهاد؛ یکى را در فقر یکى را در ثروت، یکى را در عصر و یکى را در یسر، یکى را در سعه و یکى را در تنگى.
3. «ما تقسیم کردیم بین آنها معیشتها و وسائل - این کلام على (علیه السلام) در واقع روح آیه 32 سوره زخرف است که حضرت جسم، یعنى الفاظ آن را رها کرد و روح را قبض نموده است. خداوند در این آیه مى‏فرماید: «نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ»: «ما تقسیم کردیم بین آنها معیشتها و وسائل مورد نیاز در زندگى دنیوى را و بعضى را بر بعضى دیگر از حیث مال و جاه برترى دادیم».در ذیل این بحث نکته قابل ملاحظه است:
4. 1. شگفتى‏هاى جهان ارزاق: اگر در نظام ارتزاق موجودات مختلف از منابع طبیعى دقت و اندیشه شود، نکات جالب و شگفت‏انگیزى از قدرت خداوندى بر ما روشن مى‏گردد:
5. الف) مواد غذایى تمام نمی شود-  اولین مطلب این که مواد غذایى روى کره زمین با این که محدود است، ولى تمام نمى‏شود، زیرا گردش دورانى مواد غذایى در موجودات چنان تنظیم شده که اگر میلیونها سال مورد بهره‏ بردارى قرار گیرد، تغییر محسوسى در آن دیده نمى‏شود آب دریا به بخار تبدیل شده و بعد به صورت باران برمى گردد، درختان مواد غذایى را از زمین گرفته و سپس برگ‏ها و شاخه‏هاى آنها پوسیده و به کود و مواد غذایى مورد نیاز گیاهان بدل مى‏شود، حیوانات که از مواد غذایى استفاده کرده، پس از مدتى خاک شده و جزء مواد غذایى زمین مى‏گردند،
6. انسان اکسیژن تنفس کرده و گاز کربن پس مى‏دهد و درختان برعکس گازکربن گرفته و اکسیژن پس مى‏دهند.( البته این در روز است وگرنه در شب اکسیژن گرفته و کربن پس مى‏دهد و در بعضى مواقع خوابیدن در شب در جنگل‏هاى انبوه موجب خفگى است.)  این مبادلات و گردش دورانى دائماً در حال تکرار است و لذا سفره پایان‏ناپذیر الهى دائماً گسترده و مخلوقات از این خوان نعمت بهره‏گیرى مى‏کنند.
7. یکى از شعرا در این زمینه مى‏گوید:

          خلق بخشد خاک را لطف خدا             تا خورد آب و بروید صد گیا

         چون گیاهش خورد حیوان گشت             گشت حیوان لقمه انسان و رفت‏

        باز خاک آمد شداکال  بشر             چون جدا شد از بشر روح و بصر

                        ذره‏ها دیدم دهانشان جمله باز             گر بگویم خوردشان گردد دراز

                      جمله عالم آکل و مأکول  دان             باقیان را مقبل و مقبول دادن‏

8. ب) روزى  حیوانات - دومین مطلب چگونگى تهیه روزى براى حیوانات مختلف است، بعضى گیاهان مواد غذایى و رطوبت را از زمین مى‏گیرند، بعضى‏ها از آب (گیاهان شناور) بعضى از هوا، و بعضى از طریق وابستگى به گیاهان دیگر (مانند بسیارى از پیچک‏ها). حیوانات اعماق دریاها در جایى زندگى مى‏کنند که مطلقاً گیاهى نمى‏روید، چرا که آخرین اشعه نور آفتاب در اعماق ششصد تا هفتصد متر به کلى محو مى‏شود و بعد از آن شبى ظلمانى و جاودانى بر آب دریا حاکم است، ولى خداوند روزى آنها را در سطح آب دریا طبخ و آماده کرده و براى آنها به اعماق دریا مى‏فرستد، گیاهانى که در لابلاى امواج در مقابل نور آفتاب به صورت بسیار زیاد پرورش مى‏یابند،
9. بعد از رسیدن و دادن سهمیه موجودات زنده سطح دریا، سنگین مى‏شوند و به اعماق دریا فرومى‏روند همچنین بقایاى موجودات زنده سطح دریا به صورت یک موجودات آسمانى به سوى موجودات زنده اعماق دریا فرستاده مى‏شود.
10. گاهى مرغان هوا را نصیب ماهى دریا مى‏کند و گاه ماهیان دریا را نصیب مرغان هوا، گاه گیاهان را غذاى حیوانات قرار مى‏دهد و گاه حیوانات را غذاى گیاهان گوشتخوار و گاهى از باقیمانده و تفاله غذا یک نوع غذاى لذیذى براى نوع‏ دیگر مى‏سازد.
11. روزى  حیوانات - براى نمونه بعضى از نهنگ‏هاى دریایى بعد از تغذیه از ماهیان مختلف، بقایاى این حیوانات در لابلاى دندانشان باقى مى‏ماند، از این رو به ساحل آمده دهان خود را همچون غارى باز کرده و دسته‏اى از پرندگان ساحلى وارد آن شده و بقایاى گوشت‏هاى لابلاى دندان‏ها را که غذاى لذیذى براى آنها محسوب مى‏شود، بیرون کشیده و مى‏خورند و عملًا مسواک بسیار جالبى به دندان‏هاى این حیوان مى‏زنند، آن هم در عالم همکارى ناسپاسى نکرده و تا آخرین پرنده از دهانش خارج نشده، دو فک خود را برهم نمى‏نهد و بعد از تمیز شدن داندان‏هایش دهان را برهم بسته و راهى اعماق دریا مى‏شود.
12. ارزاق انسان در سه دوره - کافى است براى درک بیشتر علم و حکمت خداوندى در تدبیر ارزاق انسان در سه دوره جنینى و شیرخوارگى و غذاخورى بیندیشیم که چگونه در مرحله اول از طریق سیستم پیچیده بند ناف و جفت و پیوند مستقیم با خون مادر و بعد از تولد و در مرحله شیرخوارگى که نه دندانى براى جویدن و نه معده و روده آماده‏اى براى پذیرفتن غذاهاى خشن بود از طریق شیر مادر که غذایى ملایم و مملو از مواد حیاتى بود روزى او را فراهم نمود، شیرى که نه سرد و نه گرم، نه شیرین و نه شور، نه محتاج به جویدن و نه محتاج به فعالیت معده براى هضم بود.
13. غذاهاى مطبوع - در مرحله سوم هم انواع غذاهاى مطبوع را براى انسان فراهم نمود و زنگى را در وجود او به نام احساس قرار داد تا گرسنگى و تشنگى را دریابد و به سراغ این مواد حیاتى رود و بهترین موقع هم براى صرف غذا همین وقت است که زنگ در درون وجود انسان به صدا درآید به قول دانشمند معروف روسى (پاولف): «غذاى طبیعى و مفید، غذایى است که با اشتها و لذت صرف شود».
14. حدیث معروف مُفَضَّل - امام صادق (علیه السلام) در حدیث معروف مُفَضَّل مى‏فرماید: «اى مفضّل! درست بیندیش در کارهایى که در انسان قرار داده شده، از قبیل غذاخوردن، خوابیدن و آمیزش جنسى و تدبیرى که در آنها است. خداوند براى هریک از آنها در طبیعت آدمى، محرک و انگیزه‏اى قرار داده تا به سوى آن تحریک شود.
15. گرسنگى، انسان را به سوى غذایى مى‏فرستد که حیات بدن و قوامش در آن است. و خستگى خوابى را مى‏طلبد که راحت بدن و تجدید قوا در آن است و شهوت جنسى او را به آمیزشى دعوت مى‏کند که دوام نسل و بقاى نوع آدمى در آن است».
16. دوام نسل و بقاى نوع - هرگاه انسان این تحرکات را نداشت و مى‏خواست از طریق تفکر و به خاطر نیاز بدن به سراغ این امور برود، چیزى نمى‏گذشت که بر اثر سستى و کوتاهى هلاک مى‏شد، ولى خداوند بزرگ براى هریک از این نیازمندى‏هاى مهم و ضرورى محرکى در طبع آدمى قرار داده است که او را به سوى این امور مى‏راند.
17. در خاتمه سئله ارزاق و انواع روزى‏ها باید گفت تمام شگفتى‏هاى دستگاه آفرینش دلالت بر عقل و تدبیر گسترده‏اى حاکم بر سیستم خلقت مى‏کند که هر کدام ما را در راه خداشناسى و معرفت آن مدبر یارى مى‏کند.
18.  شگفتى‏هاى جهان ارزاق:2 .آیا روزى مقسوم است؟ در بعضى آیات دارد که خداوند تقسیم روزى مى‏کند (قسمنابینهم معیشتهم) : «خداوند بین مردم تقسیم معیشت مى‏کند و او متکفل رزق هر جنبنده‏اى است: (وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رزقها ...) : «هیچ جنبنده‏اى در زمین نیست، الا این که روزى او به عهده خداوند است.» در بعضى دیگر از آیات آمده که وسعت و تنگى روزى به خواست خدا است: (أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرزق لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ) : «آیا ندیدند که خداوند هر که را بخواهد صاحب روزى وسیع مى‏کند و هرکه را خواهد تنگ روزى گرداند».
19. ارزاق مقدر خداوند- در روایات اسلامى هم به این معنا اشاره شده است على (علیه السلام) مى‏فرمایند: «و قدر الارزاق فکثرها و قللها و قسمها على الضیق و السعة» : «خداوند ارزاق را مقدّر ساخته و زیاد و کم نموده و برحسب تنگى و وسعت معیشت آن را تقسیم کرده است».
20. کوشش براى تحصیل معاش -  اکنون این سؤال پیش مى‏آید که اگر چنین باشد، تلاش و کوشش براى تحصیل معاش و روزى و برنامه‏ریزى براى بهبود وضع اقتصادى مفهومى نخواهد داشت، ولى با توجه به سایر آیات و روایات هنگامى که همه در کنار یکدیگر چیده شود، پاسخ این سؤال روشن مى‏گردد که منظور از تضمین رزق از سوى خداوند و تکفل و تعهد و تقسیم آن فراهم آوردن زمینه‏ها است، زمینه‏هایى در خارج از وجود انسان و زمینه‏هایى در درون وجود او که هرگاه دست به دست هم دهند، انسان سهم خود را از روزى دریافت مى‏کند،
21. این درست به آن مى‏ماند که حقوق کارکنان یک شرکت از طرف رئیس آن شرکت تعیین مى‏شود، ولى هرگز در خانه آنها نمى‏آورد، بلکه آنها باید شخصاً بروند، و لیست حقوق را پرکنند، و حق خود را دریافت دارند.
22. رزق پرتلاش وکم تلاش- این نکته را نیز نباید فراموش کرد که خداوند براى این که مردم در عالم‏ اسباب گم نشوند و روزى را نتیجه منحصر به فرد تلاش و کوشش‏هاى خود به تنهایى ندانند، گاه به اشخاصى روزى مى‏رساند که تلاش چندانى نکرده‏اند و گاه روزى را از کسانى مى‏گیرد که تلاش فراوان داشته‏اند، تا روشن سازد در پشت این دستگاه قدرت دیگرى حاکم است، (ولى نباید فراموش کرد که این در حقیقت یک استثناء است، اما اصل اساسى همان تلاش و کوشش است).
23. رزق حلال ورزق حرام - و شاید به خاطر همین مطلب است که در حدیثى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) آمده است: «وَاعْلَمُوا انَّ الرزق رزقان: فَرزق تَطْلُبُونَهُ وَ رزق یَطْلُبکُمْ فَاطْلُبُوا ارْزاقَکُم مِنْ حَلالِ فَانّکُم انْ طَلَبْتُموُها مِنْ وُجُوهِها اکَلْتُموُها حَلالًا وَانْ طَلَبْتُموُها مِنْ غَیْرِ وُجُوهِها اکَلْتُمُوها حَراماً ...»:
24. «بدانید رزق دو گونه است: رزقى که شما به دنبال آن مى‏روید و رزقى که آن به دنبال شما مى‏آید بنابراین رزق را از طریق حلال طلب کنید که اگر از طریق صحیح آن را بطلبید، آن را به صورت حلال مى‏خورید و اگر از غیر طریق صحیح بطلبید همان را به صورت حرام مى‏خورید».
25. این دو گونگى روزى در واقع دلیل بر جمع میان آیات و روایاتى است که روزى را مقسوم و تضمین شده مى‏شمرد و آیات و روایاتى که نقطه مقابل آن جد و جهد و تلاش را شرط بهره‏گیرى از روزى معرفى مى‏کنند. به علاوه آگاهى بر این دو گونگى رزق سبب مى‏شود که افراد حریص از حرص باز ایستند و مؤمنان خود را آلوده کارهاى حرام براى طلب روزى نکنند و محرومان نیز به یاس و نومیدى کشیده نشوند.
26.  شگفتى‏هاى جهان ارزاق:3. آیا روزى همه تأمین شده است؟ در آیات فوق این حقیقت به خوبى منعکس بود که خداوند روزى همه موجودات زنده را برعهده گرفته و هر جا باشند، روزى آنها را مى‏رساند، ولى این سؤال پیش مى‏آید پس چرا در دنیاى کنونى و در طول تاریخ گروهى از گرسنگى مرده و مى‏میرند، آیا روزى آنها تأمین نشده است؟!
27. چرا گروهی از گرسنگی میمیرند - در پاسخ این سؤال باید به این نکات توجه کرد که
28. اولًا: تأمین روزى به این معنى نیست که آن را براى انسان عاقل با شعور فراهم ساخته به درب خانه‏اش بفرستند، یا لقمه کنند و در دهانش بگذارند، بلکه زمینه فراهم شده است و تلاش وکوشش انسان شرط تحقق و به فعلیّت رسیدن این زمینه‏ها است، حتى مریم (علیها السلام) در آن شرایط سخت درد وضع حمل که خداوند روزى‏اش را به صورت خرماى تازه (رطب) بر شاخسار خشکیده نخلى که در آن بیابان بود، ظاهر ساخت، مأمور شد حرکتى کند و مخاطب به جمله «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ ...»: «تو اى مریم تکانى به این درخت بده تا رطب تازه بر تو فرو ریزد» شد.
29. ثانیاً: اگر انسان‏ها در گذشته و حال غصب حقوق دیگران کنند و روزى‏هاى آنها را به ظلم از آنها بگیرند، دلیل بر عدم تأمین روزى انسان‏ها نیست، و به تعبیر دیگر علاوه بر مسئله تلاش و کوشش، وجود عدالت اجتماعى نیز شرط تقسیم عادلانه روزى‏ها است. و اگر گفته شود خداوند چرا جلو ظلم ظالمین را نمى‏گیرد؟ مى‏گوئیم اساس زندگى بشر بر آزادى اراده است تا همگى آزمایش شوند، نه بر اجبار و اکراه، وگرنه تکاملى صورت نخواهد گرفت.
30. ثالثاً منابع زیادى براى تغذیه انسان‏ها در همین کره خاکى وجود دارد که باید با هوش و درایت آنها را کشف و به کار گرفت. و اگر انسان در این زمینه کوتاهى کند، مقصّر خود اوست. ما نباید فراموش کنیم مناطقى از آفریقا که مردمش از گرسنگى مى‏میرند، گاهى از غنى‏ترین مناطق جهان است، ولى عوامل ویرانگرى که در بالا به آن اشاره شد، آنها را به این روز سیاه نشانده است. این بحث فشرده را با سخنى از على (علیه السلام) به پایان مى‏رسانیم فرمود.
31. : «انْظُر الَى النَّملَةِ فِى صِغَرِ جُثَّتِها وَلَطافَةِ هِیئَتِها لا تَکادُ تَنالُ بِلَحْظِ البَصَرِ وَلا بِمُسْتَدْرَکِ الفِکْرِ کَیْفَ دَبَّتْ عَلى ارْضِها وَصُبَّتْ عَلى رزقها تَنْقُلُ الحَبَّة الى جُحْرِها وَتَعُدُّها فِى مُسْتَقَرَّها تَجْمَعِ فى حَرَّها لِبَردِها وَفى وِرْدِها لِصَدْرِها مَکْفُولَةٌ بِرزقها مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِها لا یَغْفلُها المَنّانُ وَلا یَحْرُمُها الدَّیّانُ وَلَوْ فِى الصفا الیابِسِ وَالْحَجَرِ الجامِسِ» «1»
32. : «نگاه کنید به مورچه با کوچکى جثه و نازکى اندامش که به نگاه با گوشه چشم دیده نمى‏شود، یعنى وقتى دقیق نظر کنیم آن را مى‏بینیم. و به اندیشه درک نمى‏گردد، چگونه مسیر خود را مى‏پیماید و براى به دست آوردن روزى‏اش مى‏شتابد، دانه را به لانه‏اش انتقال مى‏دهد، و آن را در انبارش (براى روز سختى) آماده مى‏گذارد و در تابستان براى زمستان و هنگام آمدن (روزهاى گرم) براى وقت بازگشتن (روزهاى سرد) دانه‏ها را گرد مى‏آورد،
33. خداوند ضامن روزى‏اش بوده، مناسب حال راه روزى‏اش را گشاد، پروردگار- بسیار نعمت دهنده- از آن غافل نیست و خداوند جزادهنده، آن را محروم و بى‏بهره نمى‏گرداند و اگرچه در سنگ خشک (که چیزى از آن نمى‏روید) و سنگ سخت (که از جایى به جایى حرکت داده نمى‏شود) باشد..***
34. گستردگى و تنگى رزق‏ در آیات فوق آمده بود که خداوند روزى را براى هر کس بخواهد گسترده و براى هر کس بخواهد تنگ مى‏کند. این تعبیر که در آیات فراوانى تکرار شده، ممکن است این توهم را ایجاد کند که نظام روزى نظامى است که به کلى از دست انسان خارج است.
35. متنعم  و محروم‏ - بنابراین اگر گروهى متنعم و گروه دیگرى محروم‏اند همه به خواست خدا است و کارى از ما ساخته نیست. و این مى‏تواند دستاویزى مناسب براى کسانى باشد که اصل مذهب را زیر سؤال مى‏برند و آن را مولود حرکت‏ها و طرح‏هاى استعمارى مى‏پندارند!
36. اراده با حکمت - ولى اگر در همان آیات و روایات اسلامى دقت کنیم و در عوامل تنگى و گستردگى روزى بیندیشیم، تفسیر این آیات و اسرار این مطلب کاملًا روشن و سمپاشى‏ها برچیده ‏مى شود. کراراً گفته شده که تعبیر «مشیت الهى» مفهومش اراده بى‏حساب و کتاب نیست، بلکه اراده‏اى است آمیخته با حکمت.
37. همراه تلاش وکوشش- حکمت خدا ایجاب مى‏کند که هرکس تلاش و کوشش و فداکارى بیشترى داشته باشد، روزى‏اش را گسترده‏تر گرداند: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏»: «انسان بهره‏اى جز نتیجه تلاش و کوشش خود ندارد» «و کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ»: «هر انسانى در گرو اعمال و کوشش‏هاى خویش است».
38. گشایش وتقوی - هر کس تقوا پیشه کند خداوند گشایشى به کار او مى‏دهد و از آنجا که انتظار ندارد روزى‏اش مى‏بخشد «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرزقهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ»
39. آرى تقوا موجب حاکمیت عدالت اجتماعى، و عدالت اجتماعى سبب گسترش روزى‏ها است.
40. تنبلی ونا توانی - این بحث را نیز با حدیثى از على (علیه السلام) به پایان مى‏رسانیم که فرمود: «ان الاشیاء لما ازدوجت ازدوج الکسل و العجز فنتجا بینهما الفقر»: «هنگامى که در آغاز موجودات باهم ازدواج کردند، تنبلى و ناتوانى هم با هم عقد زوجیت بستند، پس فرزندى از آنها متولد شد به نام فقر).
41. مرحوم الهى در ذیل این فراز (فقسّم بینهم معایشهم ووضعهم من الدنیا مواضعهم‏) گوید:
    1. بناى عدل را ستوار بنهاد                   به هرکس هرچه لایق بود داد
    2. چو خوش گفت آن سخن‏ سنج حقیقت             ز ایزد بر روانش باد رحمت‏
    3. جهان چون چشمو خطو خالو ابروست             که هرچیزى به‏جاى خویش نکوست‏ 
    4. چوخوش ترتیبى آن نظم‏آفرین داد             که بر حسن نظامش آفرین باد 
    5. کیانى نظم امکان بى‏کم و کاست             چو طبق علم ربانى بیاراست‏
    6. ز تأثیر سبب وآن‏گه مسبّب             مقامات خلایق شد مرتّب‏                                اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏1، ص: 77 اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم