امیر المومنین – متقین 33- برنامه روزانه و امّا (پرهیزگاران) در روز دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند. نیکی کردن و نیکوکارى - حضرت صفت سوم روزانه پرهیزگاران

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. امیر المومنین – متقین 33- برنامه روزانه «و اما النهار فحلماء علماء، ابرار اتقیا» ترجمه: و امّا (پرهیزگاران) در روز دانشمندانى بردبار و نیکوکارانى با تقوا هستند.
1. نیکی کردن و نیکوکارى - حضرت صفت سوم روزانه پرهیزگاران را نیکوکارى مى‏شمارد، و چنانکه از کتب لغت استفاده مى‏شود «برّ» (به فتح باء) در اصل به معناى وسعت و گستردگى است و از این رو صحراهاى وسیع را «برّ» گویند، در مقابل بحر، و از آنجا که افراد نیکوکار اعمالشان نتیجه گسترده‏اى در سطح جامعه دارد، این واژه بر آنها اطلاق مى‏شود، پس «برّ» به معنى شخص نیکوکار مى‏شود و «برّ» (به کسر یاء) به معنى نیکى کردن و نیکوکارى است. بعضى گفته‏اند «خیر» اعم از «برّ» است زیرا «برّ» نیکى با توجه است ولى خیر اعم است.‏
2.  در این که ابرار جمع چیست؟ اختلاف است: مفردات راغب ابرار را جمع بارّ و بررة را جمع برّ دانسته و صحاح جوهرى عکس این گفته «ابرار جمع برّ» و بررة جمع بارّ و بعضى ابرار را جمع هر دو گرفته‏اند. برّ و بارّ، هر کدام باشد، معنى ابرار واضح است که به معنى نیکان است ..
3. «ابرار» یا جمع «بَرّ» است، (همانند «ارباب» که جمع «رَبّ» است) یا جمع «بار» است (نظیر «اشهاد» که جمع «شاهد» است). به هر حال «بر» به معناى گستردگى است و بیابان را به خاطر گستردگى آن، «بر» مى‏گویند. انسان نیکوکار داراى روحى باز و گسترده است و هدف او از انجام کار نیک، رسیدن به مال و مقام نیست بلکه فکرى فراتر از مال و مقام دارد. دست نیکوکاران براى کمک به دیگران باز و اجر آنان نیز گسترده است‏ مفردات راغب
4. بر ونیکی صفت حمیده - ابن‏میثم در شرح خود برّ و نیکى را به صفت حمیده عفّت برگردانده که حد وسط بین خمودى شهوت و فجور است و شاهد بر سخن خود این آورده است که به انسان بدکار «فاجر» گویند. نکته دیگر این که «فاجر» از ریشه «فجر» به معنى شکافتن وسیع است؛ خواه شکافتن زمین یا چیز دیگر و از آن‏جا که نور صبح پرده شب را مى‏شکافد «فجر» گویند و به «فاجر» هم «فاجر» گویند زیرا پرده حیا و پاکى را مى‏درد.
5. چگونه میتوان در زمره ابرار شد - حال، اول به سراغ مقام ابرار مى‏رویم، و دوم این که ابرار چه کسانى هستند؟ و سوم این که نشانه ابرار چیست، و چگونه مى‏توان در زمره آنها داخل شد؟
6. مقام ابرار - در آیات مختلفى از قرآن مجید، سخن از ابرار و مقام آنها است، همچنان که در بعضى آیات، سخن از فجّار و جایگاه آنها است. براى نمونه در سوره انفطار، آیات 13 و 14 مى‏خوانیم: إِنَّ الْابرار لَفِی نَعِیمٍ- وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ‏: «نیکان در نعمت فراوانند و بدکاران در دوزخ».
7. اعمال نیکان در علیین - در سوره مطففین نیز فرموده: إِنَّ کِتابَ الْابرار لَفِی عِلِّیِّینَ‏: «نامه اعمال نیکان در علیین است». إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ‏: «نامه اعمال بدکاران در سجّین است». «سجّین» به تعبیر ساده، دفتر کلّى است که حساب همه بدکاران در آن است و «علیین» نیز چنین است، ولى فقط نامه اعمال و حساب هر یک از نیکان در آن‏ منعکس است.
8. کتاب سجین دیوان بدی ها - «طریحى» در «مجمع البحرین» در ماده «سجن» درباره سجّین گوید: «و فى التفسیر هو کتابٌ جامعٌ دیوانُ الشّر دوّن اللّهُ فیه اعْمالَ الکفرة و الفَسَقَة مِنَ الجِنِّ وَ الانس»: «در تفسیر آمده است که سجین کتابى است جامع دیوان بدیها که خداوند اعمال کافران و فاسقان جنّ و انس را در آن تدوین کرده است». البته طریحى روشن نساخته که این تفسیر از معصوم است یا غیر او.
9. نیکان از جامی باعطر خوش می نوشند- در سوره‏هاى انفطار و مطففین، به طور مجمل درباره ابرار و فجّار سخن آمده است و به طور مشروح، خصوصاً درباره ابرار در سوره دهر (انسان) بیان گردیده است. آنجا که مى‏فرماید: إِنَّ الْابرار یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً- عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً: «نیکان از جامى مى‏نوشند که با عطر خوشى آمیخهت است* از چشمه‏اى که بندگان خاص خدا از آن مى‏نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جارى مى‏سازند».
10. چشمه ای در خانه پیامبر اسلام - در حدیثى از امام باقر (علیه السلام) درباره این چشمه آمده: «هِىَ عَینٌ فى دارِ النّبى (صلى الله علیه وآله) تَفْجُر الى دوُر الانْبیاء و المؤمنین»: «این چشمه‏اى است در خانه پیغمبر اسلام (صلى الله علیه وآله) که از آنجا به خانه سایر پیامبران و مؤمنان جارى مى‏شود».در ادامه این سوره، سخن از بهشت و حریر و تکیه زدن بر تختهاى زیبا زیر سایه درختان بهشتى و چیدن میوه‏هاى بهشت است
11. خداوند از ابرار قدر دانی می کند - و این که گرداگرد ابرار ظرفهاى نقره و قدحهاى بلورین مى‏گردانند (کنایه از این که بهترین غذاها و نوشیدنى‏ها براى آنها آماده است)، از چشمه‏اى که «سلسبیل» نام دارد شراب بهشتى نوشند، نوجوانانى چون مروارید گرداگرد آنها به خدمت مشغولند، لباسهاى حریر نازک وسبز و دیباى ضخیم پوشیده و دستبندهائى از نقره به دست داشته و خدا از آنها قدردانى مى‏کند. این مقام به قدرى بلندمرتبه است، که صاحبان عقل و خرد بر آنها غبطه خورند، و از خدا جایگاه آنها را مى‏طلبند.
12. اندیشه در اسرار آفرینش - در سوره آل‏عمران مى‏فرماید: (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ* الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ- رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ- «همانا در آفرینش آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز، نشانه‏هاى (روشنى) براى صاحبان خرد و عقل است* همانها که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آنگاه که به پهلو خوابیده‏اند یاد مى‏کنند (انسان معمولا از این سه حالت خالى نیست، یعنى در همه حال یاد خدا مى‏کنند): و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند (و مى‏گویند)، بارالها این را بیهوده نیافریده‏اى، منزّهى تو، ما را از عذاب آتش نگاه دارد* پروردگارا هر که را تو (به خاطر اعمالش) به آتش افکنى، او را خوار و رسوا ساخته‏اى و این چنین افراد ستمگر، یاورى ندارند*
13. پروردگارا گناهان مارا ببخش _ رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْابرار* رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‏ رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ): پروردگارا ما صداى منادى توحید را شنیدیم که دعوت مى‏کرد به پروردگار خود ایمان بیاورید و ما ایمان آوردیم، (اکنون که چنین است) پروردگارا گناهان ما را ببخش و ما را با نیکان (و در مسیر آنها) بمیرآن پروردگارا آنچه را که به وسیله پیامبران، ما را وعده فرمودى به ما مرحمت کن و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو هیچگاه از وعده خود تخلف نمى‏کنى». اهمیت آیات فوق‏ - در احادیث و روایات اهمیت بسزائى به این آیات داده شده است:
14. کار پیامبر شگفت انگیز بود - «عطاء بن ابى ریاح» گوید: روزى نزد عایشه رفتم از او پرسیدم، شگفت انگیزترین چیزى که در عمرت از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) دیدى چه بود؟ او گفت: کار پیامبر (صلى الله علیه وآله) همه شگفت‏انگیز بود، ولى از همه عجیب‏تر این که شبى از شبها که پیامبر (صلى الله علیه وآله) در منزل من بود به استراحت پرداخت، هنوز آرام نگرفته بود که از جا برخاست و لباس پوشید و وضو گرفت و به نماز ایستاد،
15. تا طلوع صبح منقلب وگریان بود- و آن قدر در حال نماز و در جذبه خاص الهى اشک ریخت، که جلو لباسش از اشک چشمش تر شد، سپس سر به سجده نهاد، و چندان گریست که زمین از اشک چشمش‏تر شد، و همچنان تا طلوع صبح منقلب و گریان بود، هنگامى که «بلال» او را به نماز صبح خواند، پیامبر (صلى الله علیه وآله) را گریان دید، عرض کرد چرا چنین گریانید؟! شما که مشمول لطف خدا هستید؟ فرمود: «افَلا اکُونُ لِلّهِ عَبْداً شَکوراً ...»: «آیا نباید بنده شکرگزار خدا باشم؟» چرا نگریم خداوند در شبى که گذشت آیات تکان دهنده‏اى بر من نازل کرده است، و سپس شروع به خواندن پنج آیه فوق کرد.
16. وای برکسی قرآن بخواند ولى در آنها نیندیشد»- و در پایان فرمود:«وِیْلٌ لِمَنْ قَرأها و لم یتفَکّر فیها»: «واى به حال آن کسى که آنها را بخواند ولى در آنها نیندیشد». جمله اخیر که افراد را با تأکید فراوان به تفکر هنگام تلاوت این آیات امر مى‏کند، در روایات متعددى به عبارات گوناگون نقل شده است.
17. از امام على (علیه السلام) نیز نقل شده که پیامبر خدا (صلى الله علیه وآله) هرگاه براى نماز شب برمى‏خاست، نخست مسواک زده و سپس نظر به آسمان مى‏افکند و این آیات را زمزمه مى‏کرد، و در روایات اهل‏بیت (علیهم السلام) هم دستور رسیده هر که براى نماز شب برمى‏خیزد این آیات را تلاوت کند.
18. خوشا آنان که از چهار دیوار عالم بیرون پریدند - از «نوف بکّالى» که از یاران خاص مولى على (علیه السلام) بود نیز رسیده که گفت: شبى در خدمتش بودم، هنوز چشم مرا خواب فرانگرفته بود که دیدم امام (علیه السلام) برخاست، و شروع به خواندن این آیات کرد، سپس مرا صدا زد و گفت: اى نوف! خوابى یا بیدار؟ عرض کردم بیدارم و صحنه آسمان را تماشا مى‏کنم، فرمود: خوشا آنان که آلودگى‏هاى زمین را نپذیرفتند و به این راه آسمان پیش رفتند (از چهار دیوار عالم ماده بیرون پریده و روح بلند آنها ملکوت آسمانها را سیر مى‏کند).
19. از آیات فوق سوره آل عمران ؛ بلندى جایگاه ابرار روشن مى‏شود. کسانى که اولوالالباب و صاحب خرد هستند، و همیشه در ذکر و یاد خدا به سر مى‏برند، از بارگاه الهى زندگى و مرگ چون ابرار مى‏طلبند، در آیه 194 دیدیم که صاحبان خرد و اندیشه سه چیز از خدا خواستند: 1- غفران ذنوب. 2- تکفیر سیئات. 3- قرار گرفتن و محشور شدن با ابرار.
20.  در این که چه فرق است بین خواسته اول و دوم صاحبان اندیشه، جوابهائى مفسرین ذکر کرده‏اند که: جامعترین جواب، در تفسیر اطیب البیان، بیان شده است، صاحب این تفسیر سه وجه ذکر کرده است:
    1. غفران به معنى ستر و پوشیدن است، یعنى کسى جز ذات الهى خبر از گناهان من نداشته باشد، و تکفیر از بین بردن گناه است، یعنى خدایا گناهان مرا محو کن نه فقط بپوشان (در مقابل احباط که از بین بردن عبادت است مثل این که انسان اگر مشرک شود اعمال او حبط و نابود مى‏شود).
21. ممکن است «ذنوب» گناهان کبیره و «سیئات» گناهان صغیره باشد؛ یعنى خدایا با اجتناب از کبائر، کبائرى را که مرتکب شده‏ایم، بپوشان و گناهان صغیره را محو نما و این احتمال به قرینه آیه 31 سوره نساء است: (إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ)؛ اگر از کبائرى که نهى شده‏اید اجتناب کردید، سیئات شما را محو مى‏کنیم. ممکن است غفران، آمرزش گناه باشد، اگر بدون توبه از دنیا رود، یعنى اگر موفق به توبه نشدیم گناهان ما را ستر نما و تکفیر اشاره به این که اگر موفق به توبه شدیم آنها را محو نما.
22. نکته دیگر این که در آیه 195 که صاحبان خرد از خدا مى‏خواهند تا آن چه به رسولانش وعده داده به آنها مرحمت کند؛ سؤالى مفسرین در اینجا مطرح کرده‏اند، که (بعد از علم  به این که خلف وعده قبیح و بر خدا محال است، این درخواست که خدا به وعده‏هایش عمل کند چه معنى دارد، مگر او عمل نمى‏کند!) در جواب این سؤال در مجمع البیان چهار وجه ذکر شده که صاحب اطیب البیان به این 4 جواب راضى نشده و خود جواب دیگرى ذکر کرده که مى‏توانید به ذیل همین آیات به این تفاسیر رجوع کنید .. تا به اینجا سخن از مقام ابرار بود، حال ببینیم ابرار چه کسانى هستند.
23. ابرار چه کسانى هستند؟ -گفته شد که در آیات قرآن، مثل آیه 193 سوره آل‏عمران و آیات 5 تا 22 سوره دهر و آیه 13 سوره انفطار و آیات 19 به بعد سوره مطففین سخن از ابرار و مقامات والاى آنها است.در حدیثى از امام مجتبى (علیه السلام) است که مى فرماید: «کُلَّما فى کِتابِ اللّه عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَوله انَّ الابرابر فَوَاللّه ما ارادَ بِه الّا علىَّ بْن ابیطالِب وَ فاطِمة و انَا و الحُسَین: «هر جا در قرآن مجید (إِنَّ الْابرار)* آمده، قسم به خدا، اراده نکرده مگر على بن ابیطالب و فاطمه و من و حسین (علیهم السلام) را».
24. بدون شک خمسه طیبه و طاهره از ابرار و از مصادیق روشن و بارز آن هستند، و چنان که در تفسیر سوره دهر آمده، این سوره عمدتاً به على (علیه السلام) و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) اشاره دارد و 18 آیه آن اشاره به فضائل آنها است، گرچه شأن نزول مانع از عمومیت و گسترش مفهوم آیات نمى‏باشد.
25. البته قابل ذکر است که گاهى ابرار و گاهى مقربین گفته مى‏شود، ظاهراً نسبت‏ این دو عموم و خصوص مطلق است، یعنى هر کسى که جزو مقربین بود، جزو ابرار است؛ ولى چنین نیست که هر کس جزو ابرار (نیکان) بود، به مقام مقربین رسیده باشد؛ گروه مقربین دسته‏اى خاص از مؤمنانند که برنامه اعمال نیکان و ابرار شاهد و ناظرند. و جمله معروف هم شاهد این مطلب است که‏ «حسنات الابرار سیئات المقرّبین»:
26. «کارهاى نیک ابرار سیئه (کارهاى غیرنیک) مقربین است». یعنى مقربین به چنان مقامى رسیده‏اند که اگر اعمال نیک ابرار را انجام دهند، گوئى سیئه‏اى مرتکب شده و باید استغفار کنند، یعنى اعمال آنها خالص‏تر و پرقیمت‏تر از اعمال ابرار باید باشد.
27. نشانه‏هاى ابرار - در آیات و روایات نشانه‏هائى از آنها ذکر شده است که به چندى از آنها اشاره مى‏کنیم: در سوره دهر (الانسان)، پنج نشانه براى آنها ذکر شده است که عبارتند از: وفاء به نذر (یُوفُونَ بِالنَّذْرِ). خوف از روزى که عذابش فراگیر است (یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً. اطعام مسکین و یتیم و اسیر (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى‏ حُبِّهِ‏ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً). اخلاص‏ إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً. ترس و خوف از پروردگار در روز شدت و قیامت‏ إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً.
28. على حبّه را اکثراً به خدا برگردانده اند، یعنى اطعام طعام مى کنند بر محبت و دوستى خدا ولى بعضى مثل آنچه در تفسیر نمونه است به طعام زده اند یعنى با اینکه طعام را دوست داشته و خود مى خواستند، انفاق کردند، و تقویت مى کند این قول دوم را ایه بعدى که اخلاص را مى فهماند (یعنى على حبّه اگر به خدا بر گردد همان اخلاص را مى فهماند و مطلب آیه بعد تکرار مى شود نه جمله جدید) ..
29. ده علامت ابرار - در روایتى از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله) نیز چنین آمده است‏ «امّا عَلامَةُ البارّ فَعَشرةَ: یُحِبُّ فِى اللّهِ وَ یُبْغِضُ فِى اللّهِ وَ یُصاحِبُ فِى اللّهِ وَ یُفارق فِى اللّه و یَغْضِبُ فِى اللّه و یَرضى فِى اللّه و یعملُ لِلّه و یطلُبُ الیه وَ یَخْشَعُ خائِفاً مَخُوفاً طاهِراً مُخْلِصاً مُسْتَحْیِیاً مُراقِباً وَ یُحْسِنُ فِى اللّه»: «اما نشانه فرد نیکوکار (و آن که جزو ابرار است) ده چیز است: 1- دوست مى‏دارد براى خدا 2- و دشمنى مى‏کند براى خدا 3- و مصاحبت مى‏کند براى خدا 4- و جدا مى‏شود براى خدا 5- و غضب مى‏کند براى خدا 6- و راضى مى‏شود براى خدا 7- و عمل مى‏کند براى خدا 8- و طلب و درخواست مى‏کند براى تقرب به خدا 9- و خشوع مى‏کند در حالى که ترسان، پاک و بااخلاص، حیا کننده و مراقب است 10- و احسان مى‏کند براى خدا».
30. گرچه ابرار انتظار پاداش ندارند ولى مردم نباید بى‏تفاوت باشند. در آیه 25 سوره قصص مى‏خوانیم: حضرت شعیب دخترش را فرستاد تا پاداش سقّایى و آب دادن حضرت موسى را بپردازد. «إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ»
31. برادران نیکوکار - در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نیز آمده: «اتَّقُوا اللّه و کُونُوا اخْوَةٌ بَرَرَة مُتَحابیّن فِى اللّه، متواصلین مُتَراحمین»: «پروا داشته باشید از خدا، و برادران نیکى براى یکدیگر باشید، براى خدا به هم محبت کنید، و با یکدیگر رابطه برقرار کنید و به همدیگر ترحّم کنید». سه صفت اخیر بیانى از نشانه‏هاى برادران نیکوکار است.
32. نیکی در خفاء وآشکار - در روایتى از رسول اکرم (صلى الله علیه وآله) آمده: «تَمامُ البِرّان تَعْمَل فى السرّ عملَ العلانیة»: «تمام نیکى آن است که در خفاء همان کنى که آشکارا مى‏کنى (ظاهر و باطن تو یکسان باشد)».
33. نیکان و ابرار مقامى دارند که خردمندان آرزوى آن را مى‏کند. «لِأُولِی الْأَلْبابِ ... تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ»
34. مقام ابرار بالاتر از متّقین است. «اتَّقَوْا، لَهُمْ جَنَّاتٌ، وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ لِلْأَبْرارِ»
35. وفاداران - خداوند در قرآن، وفاداران را ستوده و پیمان‏شکنان را نکوهش کرده است. وفاداران را با القاب: «مؤمنون» «3»، «متقین» «4»، «أُولُوا الْأَلْبابِ» «5» و «ابرار» «6»، ستایش کرده است،
36. دوست و رفیق بد، انسان را به کجا مى‏کشاند؛ انسانى که مى‏توانست با ابرار هم‏نشین باشد، همراه و هم‏نشین شیطان گردیده است. «قَرِینُهُ»
37. گاهى نگرانى به خاطر همسفران ناشناس و نادرست است، ولى کسى‏که در دنیا همراه و همنشین ابرار بوده است، نگران نیست.
38. مقام فاطمه زهرا علیها السلام.- از امام کاظم علیه السلام پرسیدند: چرا در این سوره انسان نامى از حورالعین در پاداش ابرار و اهل بیت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مطرح نشده است؟ امام علیه السلام فرمودند: به خاطر مقام فاطمه زهرا علیها السلام.
39. با آنکه بهشت، فضل و لطف الهى است، امّا خداوند آن را مزد و اجر ابرار مى‏شمرد تا بهشتیان به کار خود ببالند. «إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً»
40. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏2، ص: 81 اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فر جهم