امیر المومنین متقین 9- روش آنها تواضع است‏راه رفتن آنها خود تواضع شده، -با تکبر راه مرو -

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. امیر المومنین متقین 9- روش آنها تواضع است‏ . مشیهم التواضع    «راه رفتن آنها (پرهیزکاران) تواضع   و فروتنى است».
1. خود را در مقام فروتنى کردن - شرح: مشى مصدر است به معناى راه رفتن و تواضع   هم مصدر باب تفاعل به معنى خود را در مقام پائین نهادن و فروتنى کردن است.
2. متقین صاحب تواضع   هستند - نکته ادبى: حمل اسم معنا پر اسم ذات صحیح نیست، براى همین جهت گفته‏اند زیدٌ عدلٌ یا مجاز در اسناد است عدل به زید مجازى است و گوینده مى‏خواهد بگوید از بس زید عادل است کَانَّ مجسّمه عدل شده است نه ذاتى که متصف به عدل است، یا مجاز د رکلمه است که زید عدل را تأویل به زید عادل کنند، یعنى مجاز در کلمه عدل صورت گرفته یا مجاز در حذف است، یعنى مضاف در اینجا حذف شده و زید ذوعدل (زید صاحب عدالت است) بوده است، با این مقدمه روشن مى‏شود که حمل تواضع   بر مشى مجاز است، زیرا مشى آنها متّصف به تواضع   است نه این که خود تواضع   باشد و این معناى قول مرحوم خویى است که مى‏گوید: (وَفِى الاسنادِ ایضاً تَوسُّعٌ) و همین مراد ابن ابى الحدید است که مى‏گوید: تقدیرُه" اى تَقدِیرٌ جملةِ وَمشْیُهُم التواضع  " وَصفةُ مَشیِهِم، التواضع   فَحُذِفَ المُضافٌ" اى صِفةٌ".
3. راه رفتن آنها خود تواضع   شده، - دو نکته قابل ملاحظه: 1. در مجاز در حذف مضاف کلمه‏اى که مجازا و در غیر مورد به کار برده شده باید حدف شود. در مثال بالا مضاف تواضع  حذف گردد مثل مضاف عدل، ولى ابن ابى الحدید در مبتدا یعنى (مشیهم) تصرف کرده و این برخلاف روش ادبا است، از سه وجه مذکور در نحوه مجازیت، مجاز در اسناد مناسب‏تر است، یعنى مراد مولى على علیه‏السلام این است که گویا راه رفتن آنها خود تواضع   شده، نه این که متواضع  انه و متصّف به تواضع   باشد.
4. این جمله دوگونه تفسیر مى‏شود:راه رفتن آنها متواضع  انه است از میان همه مسائل، مشى و راه رفتن را مطرح فرمود، چرا؟ جواب این سؤال نیاز به تمهید و مقدمه دارد.اعمال  انسان انعکاس و بازتابى از صفات و حالات درونى او است.
5. در بیمارى‏هاى جسمى این مسئله روشن است، اگر در سطح پوست دانه‏هاى چرکین پدیدار شود، نشانگر عدم صحت فعل و انفعال کبد است، و اگر چشم انسان زرد شود، آینه وجود بیمارى در کیسه صفرا است، همچنان که سیاهى و کبودى لب‏هانشانگر اختلال در کار دریچه‏هاى قلب، و در نتیجه عدم تصفیه صحیح خون است. و بالاخره اندکى اختلاف و عدم تعادل در ظاهر، حکایت از اختلال در باطن مى‏کند، این مسئله عیناً در بیمارى‏هاى روحى هم نمایانگر است،
6. در بیمارى‏هاى روحى هم -  سینه را جلو دادن و سر به آسمان بلند کردن و پاشنه پاها را بر زمین کوبیدن نشانه مرض روحى است، راه رفتن معقولانه و غیرمعقولانه به عنوان یک پدیده و نشانه‏اى از سرِّ درون گویاى روح تواضع  یا تکبر است انسان متکبر در راه رفتن، سخن گفتن و حتى نحوه سیگار کشیدن او تکبر و تبختر جلوه‏گر است، پا را روى پا انداخته و سیگار را لابلاى‏ انگشتان خود فشرده و گاهگاهى پُکى به سیگار خود زده و حلقه حلقه دور مى‏کند که گویا همه به او مدیون هستند.
7. این بیمار روحى اگر حتى بخواهد مرض خود را پنهان کند ناخودآگاه ظاهر مى‏شود، روانشناسان امروز معتقداند که بشر داراى دو نیروى متفاوت است: 1- ضمیر آشکار 2- ضمیر پنهان (دستگاه خودآگاه و ناخودآگاه) منظور از خودآگاه دستگاه عقل است که با تصورات و تصدیقات انسان به سوى آن مى‏رود، ناخودآگاه ماوراء این است آن ضمیر باطن است، آن معرفت درونى است که خود انسان هم به آن توجه ندارد. قسمت مهم دستگاه مغز این شعور ناآگاه است این دو ضمیر را تشبیه به تکّه یخى مى‏کنند که 9 قسمت آن زیر آب و 1 قسمت آن روى آب است، و آن یک قسمت ضمیر آگاه و آشکار و 9 قسمت دیگر ضمیر ناآگاه و پنهان است همانند صخره‏هاى یخى که خطر بزرگى در جلو کشتى‏ها محسوب مى‏شوند زیرا که قسمت مُعظَم آن زیر آب است و دیده نمى‏شود.
8. ضمیر ناخودآگاه  - روانشناسان مى‏گویند: انسان وقتى شعور آگاهش کار مى‏کند موانعى بر دیده ضمیر ناخودآگاه او پدیدار مى‏گردد، ولى در خواب و در مواقع غفلت که فعالیت عقل و شعور آگاه کم است کارهاى حساب ناشده‏اى مى‏کند که ناشى از ضمیر ناخودآگاه است، کشف این مسئله از نظر علمى بسیار نو و تازه است شاید به یک قرن نرسد
9. ولى با دقت در منابع اسلامى مى‏بینیم که از 1400 سال پیش اشاره به این دستگاه شده است از جمله کلمه نورانى مولى على علیه‏السلام است- اگر چه تمام کلمات حضرت نورانى است-
10. رنگ رخسارش هویدا: «کسى چیزى را در دل پنهان نمى‏کند مگر آنکه در سخنان بى اندیشه و رنگ رخسارش هویدا مى‏گردد، همانند زردى که علامت ترس و سرخى‏ که نشانه شرمندگى است». «مااضْمَرَ احَدٌ شیئاً الّا ظَهَرَ فى فَلَتاتِ لِسانِه و صَفَحات وَجْهه»
11. آرى انسانى که درونى مریض دارد اگرچه درصدد نشان ندادن نقطه ضعف خود باشد اما در مرحله‏اى ضمیر ناخودآگاه او، او را رسوا کرده و مرض او را نمایان مى‏کند و از جمله مرض‏هاى روحى انسان مرض تکبر است که گرچه نخواهد کسى متوجه مرض او شود اما گاهى در مسئله کوچکى مثل راه رفتن یا سیگار کشیدن نمایان مى‏شود.
12. با تکبر راه مرو - در سوره اسرا آمده: «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا»:
13. مَرَح بر وزن فَرَح به معنى شدت خوشحالى در برابر یک موضوع باطل و بى‏اساس است. «در روى زمین با تکبر راه مرو تو نمى‏توانى زمین را بشکافى و طول قامتت هرگز به کوه‏ها نمى‏رسد».
14. آرى متکبر نه زمین را مى‏شکافد و نه از نظر قامت به کوه مى‏ماند، تازه بر فرض قامتش به بلنداى کوه برسد مگر کوه چه قدر و منزلتى در دستگاه آفرینش دارد، دانشمندان محاسبه کرده‏اند که بلندترین کوه‏هاى زمین حدود 8000 متر است این کوه‏ها بر روى کره زمین همانند دانه‏ها و برجستگى‏هاى روى پوسته پرتغال و نارنگى است که سطح کره زمین به واسطه این کوه‏ها تغییر نکرده، بلکه موج کمى پیدا کرده است
15. تازه کره ما در کهکشان خود چیزى نیست چه رسد به مجموعه دستگاه آفرینش، پس این متکبر چه در سَر مى‏پروراند که در راه رفتن پاهاى خود را محکم بر زمین کوفته تا مردم را از آمد و رفت خویش آگاه سازد، گردن به آسمان مى‏کشد تا برترى خود را بر زمینیان بنمایاند غافل از این که او همانند مورچه‏اى است بر صخره بسیار عظیمى که پاى خود را بر آن صخره
16. مى‏کوبد و صخره بر حماقت و جهالت و کمى ظرفیت آن مى‏خندد.
17. 2- تفسیر دوم این فراز از خطبه به این شرح است که مشى به معنى راه رفتن نیست که آینه درون باشد بلکه معناى اعمّى دارد که همان خط مشى و روش و سیره است یعنى برنامه و خط مشى زندگى پرهیزکاران در تمام ابعاد تواضع  و فروتنى است، درس خواندن، گفتن، شنیدن، قلم بدست گرفتن، امر به معروف و نهى از منکر کردن، معاشرت و کسب و کار و همه و همه اعمال  و رفتار او آمیخته با تواضع  است.
18. راه رفتن و خط مشی زندگی - در نهایت مرجع و برگشت دو تفسیر یکى است، در تفسیر اول راه رفتن فى‏نفسه مراد بود اما انگشت روى کوچک‏ترین مسائل گذارده شده بود که نشانه تواضع و حالت نفسانى درونى بود، و در تفسیر دوم خط مشى مراد بود نه فِعلِ راه رفتن تنها، که خود به خود از کوچک تا بزرگ برنامه‏هاى زندگى را شامل مى‏شود.
19. تواضع اثر گذار در زندگی - بعضى خیال مى‏کنند تواضع صفتى پسندیده و روحیه اخلاقى صِرف است که هیچ‏گونه تاثیرى در زندگى ندارد، بودنش خوب و نبودنش به جایى ضربه نمى‏زند ولى این پندارى بیش نیست.
20. در اینجا سه نکته را متذکّر مى‏شویم تا معلوم شود که تواضع   در زندگى عاملى سرنوشت‏ساز است:
21. 1- یکى از مهم‏ترین عوامل گناه کبر است، نخستین گناهى که در این عالم اتفاق افتاد گناه شیطان بود که ناشى از تکبر بود، بعد از تسویه و به سرحدّ کمال جسمانى رسیدن انسانى و نفخ روح و دمیدن روان به او، (فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی) وقتى خطاب به فرشتگان شد که به آدم سجده کنید (فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ) ، همه ملائکه سجده کردند الّا ابلیس‏ «فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِیسَ» خطاب شده چرا سجده نکردى؟! وى قیاس‏ کرده
22. ابلیس اولین قیاس کننده  - و گفت:«أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»: «من بهتر از آدم هستم، خلق نمودى مرا از آتش و خلق کردى آدم را از گِل» او اولین قیاس کننده بود، چنان‏که امام صادق (علیه السلام) به ابوحنیفه‏ فرمودند: «لاتَقِسْ فَانَّ اوّل مَنْ قاس ابلیس»؛ «قیاس مکن که نخستین قیاس کننده ابلیس (شیطان) بود».
23. بزرگ‏ترین اشتباه ابلیس که شاید هم آگاهانه دروغ مى‏گفت، این بود که آتش را با خاک مقایسه کرد و خواست آتش را برتر از خاک جلوه دهد، در حالى که خاک سرچشمه انواع برکات و منبع تمام مواد حیاتى و مهم‏ترین وسیله براى ادامه زندگى موجودات زنده است، در حالى که آتش چنین نیست، بلکه جنبه ویرانگرى او بیشتر است
24. وقتى زمین به صورت گوئى آتشین از خورشید جدا شد قابل استفاده و سکونت نبود، اما وقتى سرد شد خاک آن مایه برکات گردید، سرچشمه پرورش درختان و مواد نفتى قابل احتراق شد، اگر آتشى ایجاد شود برگشتش به زمین است تولید آتش از سنگ چخماق و نفت و غیره است،
25. روحانیت شرافت آدم - از همه اینها گذشته شرافت آدم به بُعد جسمانى و مادى و خاکى و مرحله لجن بودن او نبود، بلکه بواسطه جنبه روحانیت او بود.
26. پرده ای بردیده - اضافه روحى در (نفخت فیه مِنْ روحى) اضافه تشریفیّه است، یعنى اگر چه جسم او خاکى بود ولى روحش انتساب به خداوند پیدا کرده و شرافت یافته بود، ولى امان از تکبر که چون پرده‏اى بر دیده جان ظاهر شده و مانع از دیدن حتى بدیهى‏ترین دیدنى‏ها و آشکارترین آنها است، به دنبال این تکبر بود که شیطان به جنگ و پیکار با خداوند برخاست و حکمت الهى را زیر سؤال برد،
27. تناقض گویى  شیطان - اینکه گفت: من‏ بهتر از آدم هستم و او خلقتش از خاک و خلقت من از آتش است، یعنى اینکه دستور سجده از تو اى خدا انتظار نمى‏رفت، توقعّ نداشتیم با این علم و حکمتت چنین دستور صادر کنى، بعد هم نسبت جبر به خدا داده، و گفت: «فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ»: «اى پروردگار من به خاطر اینکه اغواء و گمراه کردى مرا، بر سر راه مستقیم تو براى انسان‏ها و فرزندان آدم کمین مى‏کنم»
28. متکبر دچار تناقض‏گویى  - ابلیس با اینکه عالم بود ولى تناقض گویى کرد، در ابتدا به خداوند نسبت جبر داد و گفت تو گمراهم کردى و من بى‏اختیار بودم، ولى بعداً گفت من گمراهشان مى‏کنم، یعنى اختیار دارم و به میل خود عمل مى‏کنم، آرى اگر متکبر دچار تناقض‏گویى هم شود جاى استعجاب نیست!
29. کبر و خود برتر بینى - حضرت على (علیه السلام) در خطبه قاصعه نهج‏البلاغه به هنگام نکوهش کبر و خود برتر بینى چنین مى‏فرماید: «اعْتَرَضَتْهُ الْحَمِیَّةُ فافْتَخَرَ عَلى آدَم بِخَلْقِهِ و تَعَصَّبَ عَلَیهِ لِاصلِه فَعَدُوّاللهِ امامُ المُتَعَصِّبنَ وَ سَلَفَ المُتکبرینَ الذى وَضَعَ اساسَ العَصَبیتهِ و نازَعَ اللهَ رداءَ الجَبْریّة وادَّرَعَ لباس التَّعزُّز وخَلَعَ قِناع التَّذَلُّلِ، الا تَرون کیفَ صَغَّرَهُ اللهُ بِتکبرهِ وَوَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ فَجَعَلَه فِى‏الدّنیا مدحوُراً وَاعَدّلَهُ فِى‏الاخِرَةِ سَعیراً».
30. کبر و خودخواهى - به او (شیطان) روى آورد، پس به آفرینش خود بر آدم (علیه السلام) فخر و ناز نمود، و به خاطر آفرینش خود در برابر آدم (علیه السلام) عَصَبیّت به خرج داد آشکارا زیر بار فرمان حقّ نرفت، «و گفت: او را از گل و مرا از آتش آفریدى، من که از او بهترم چرا او را سجده کنم؟!»
31. سرسلسله متکبران  - این دشمن خدا پیشواى متعصّبان و سرسلسله متکبران است که اساس تعصّب را پى‏ریزى کرد و با خدا در جامه عظمت و بزرگى- که اختصاص به او داشت- به منازعه پرداخت و لباس عزّت و سربلندى- که سزاوار او نبود- را به تن پوشانید و پوشش تواضع   و فروتنى را کنار گذارد مگر نمى‏بینید، چگونه‏
32. تکبر و سرکشى - خداوند او را براى تکبر و سرکشى خُرد و کوچک و به سبب بلندپروازى پست نمود؟! و آتش فروزان دوزخ را در آخرت براى او مهیا نمود.
33. برتولعنت است - چنانکه در قرآن کریم سوره حجر آیه 34 و 35 مى‏فرماید: «قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلى‏ یَوْمِ الدِّینِ»: «خداوند فرمود از بهشت بیرون رو که تو رانده شدى، و تا روز رستاخیز بر تو لعنت است» و در آخرت براى او آتش برافروخته آماده فرمود،
34. دوزخ از تو وپیروان تو - (چنانکه در قرآن کریم سوره ص آیه 85 مى‏فرماید: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ»: «دوزخ را از تو و از همه آنان که پیرو تو هستند از آدمیان و جِنّیان پر خواهم نمود».
35. 2- مسئله تواضع و تکبر در علم و عدم علم تاثیر مى‏گذارد، انسان متواضع  اگر مسئله‏اى را نداند، سؤال کرده و بر علم خود مى‏افزاید، و برعکس انسان متکبر با سؤال نمى‏خواهد شکوه ساختگى و دروغین خود را بشکند و اساساً یکى از حجاب‏هاى شناخت، تکبر است.
36. سر فرود می آورد هرشاخه ازبار آوری - اگر انسان متواضع  شد زمینه علم افزایى او فراهم شده و علم هم زمین تواضع  را متقابلًا فراهم مى‏کند، زیرا تواضع  و علم رابطه تنگاتنگ و مستقیمى با هم دارند و چرا علم تواضع   نیافزایند، در صورتى که درخت پربار با سرفرو آوردن شاخه‏هاى میوه‏دارش ابراز تواضع   نیافریند، تکبر و بزرگى فروختن مانع از رسیدن علمى است که به منزله آب حیاتبخش روح و روان است،
37. و به قول شاعر: افتادگى‏آموز اگر طالب فیضى‏ ..... هرگز نخورد آب زمینى که بلند است ..
38. شاعر دیگرى درباره تکبر و بالانشستن ظاهرى در حالى که درون تهى از فضائل و کرامات است، اینچنین سروده:

من از بیقدرى خار لب دیوار فهمیدم ..... که ناکس کس نمى‏گردد از این بالا نشستن‏ها

در این شعر افراد بالانشین و متکبر که نه فضیلتى از درون و نه شخصیتى از برون دارند، تشبیه به خارهاى بى‏ارزشى شده‏اند که روى بلندى دیوار یا روى پشت بام‏ها سبز مى‏شوند.

39. کرنش در برابر کلام حق - علاوه بر تاثیرگذارى تواضع  در دانش اندوزى و علم افزایى، عامل مؤثرى براى پذیرش و کرنش در برابر کلام حق در مباحثات و منازعات و مرافعات است و در مقابل تکبر مانع از آن، انسان متواضع  حرف حسابى را مى‏پذیرد اگرچه از زبان ناحسابى باشد و حرف ناحسابى را نمى‏پذیرد اگرچه از زبان فرد حسابى باشد به خلاف متکبر.
40. تکبر موجب کفر وخروج از اسلام- روحیه تواضع  با روح اسلام عجین شده است و حضرت على (علیه السلام) آن معلم اخلاق و انسانیت در بیانات خود مى‏فرماید: «الاسلام هو التسلیم»: «اسلام همان تسلیم است» تسلیم در برابر خدا و پیامبر (صلى الله علیه وآله) و زیر بار حق و حرف حساب رفتن، روحیه تکبر با روح اسلام سازگار نیست و رشد این روحیه موجب کفر و خروج از دایره اسلام است، چنان‏چه در روایات هم اشاره به این مسئله شده است. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم